در اوج تنش‌ها میان جمهوری اسلامی و آذربایجان، حسین امیرعبداللهیان، وزیر خارجه جمهوری اسلامی به مسکو سفر کرد. امیرعبداللهیان از روسیه خواسته که نسبت به تغییر مرزهای منطقه حساس باشد و نسبت به تحرکات اسرائیل هشدار داد.
به نظر می‌رسد سکوت روسیه که بازیگر مهمی در منطقه قفقاز است، باعث نگرانی جمهوری اسلامی شده است. امیرعبداللهیان و سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه پس از گفتگو اعلام کردند که تمایلی برای وقوع تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه ندارند.
همزمان با سفر وزیر خارجه جمهوری اسلامی به مسکو، رزمایش مشترک ترکیه و جمهوری آذربایجان در نزدیکی مرز ایران آغاز شد. پیش از آن رزمایش «فاتحان خیبر» از سوی ارتش جمهوری اسلامی برگزار شده بود. خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه نیز به نقل از سخنگوی وزارت کشور آذربایجان گزارش داده بود که پلیس این کشور حسینیه و دفتر علی‌اکبر اجاق‌نژاد، نماینده آیت‌الله خامنه‌ای را تعطیل کرده است. این خبر بعد از اعلام آن در روز گذشته در بعضی رسانه‌ها تکذیب شد.
چرا این خبر مهم است؟
مقامات جمهوری اسلامی، روسیه را متحد و شریک استراتژیک خود می‌نامند و سال‌هاست از روابط راهبردی با این همسایه سخن می‌گویند. مسکو گرچه در زبان و وعده حمایت‌هایی از جمهوری اسلامی می‌کند اما در عمل چندان تمایلی به اتحاد با جمهوری اسلامی نشان نمی‌دهد. در سال‌های اخیر پس از تحریم‌های آمریکا و قطع امید کامل از غرب، جمهوری اسلامی به دامان شرق پناه برده است و سیاست «نگاه به شرق» به دستور آیت‌الله خامنه‌ای در صدر سیاست خارجی جمهوری اسلامی قرار گرفته است. سفارت جمهوری اسلامی در روسیه سفر امیرعبداللهیان را در جهت «سیاست نگاه به شرق ایران» اعلان کرده است.
روسیه یکی از عوامل شروع تنش‌های اخیر میان ایران و آذربایجان است، جنگ سال گذشته ارمنستان و آذربایجان در قره باغ، با دخالت و عاملیت روسیه به آتش بسی به نفع آذربایجان و واگذاری بخشی از قره باغ به آذربایجان منتهی شد. آغاز تنش به دلیل محدودیت‌های آذربایجان برای دسترسی رانندگان کامیون ایرانی به ارمنستان و بازداشت دو راننده بود. علاوه بر این اسرائیل روابط گسترده‌ای با آذربایجان دارد که باعث شده جمهوری اسلامی در وضعیتی تنافض آمیز، احساس خطر کرده و به دامان روسیه‌ای پناه ببرد که روابطی دوستانه با اسرائیل دارد.
چه گفته شد؟
حسین امیرعبداللهیان پس از ورود به مسکو به خبرنگاران در مورد انتظار ایران از روسیه در مورد تحولات اخیر منطقه قفقاز و عدم موضع‌گیری مسکو، گفت: «انتظار ما از مقامات روسیه این است که نسبت به هرگونه تغییر احتمالی در مرزها حساس باشند و نسبت به تحرک صهیونیست‌ها و حضور تروریست‌ها در این منطقه که علیه صلح و ثبات در منطقه است، حساس باشند.» و اضافه کرد پیش از این در تماس تلفنی دیدگاه‌هایمان را در مورد این تحولات اعلام کردیم.
امیرعبداللهیان در دیدار با لاوروف گفت: «تماس‌های دو رئیس جمهوری و این سفر تاییدی بر این است که این مذاکرات و روابط دو کشور راهبردی است.» او در نشست مطبوعاتی با وزیر خارجه روسیه با بیان نگرانی از حضور اسرائیل در قفقاز گفت که تهران تغییر نقشه منطقه را تحمل نخواهد کرد و افزود: «منطقه ما تحمل زیاده خواهی‌های جدید را ندارد و نگاه ما با همسایگانمان نگاه دوستی و توسعه همکاری هاست.»
او اظهاراتی که سیاست همسایگی و حسن همجواری را تحت تاثیر قرار دهد، مایه دلسردی خواند و تاکید کرد: «ما هر گونه تغییر ژئوپلیتیک در حوزه قفقاز را نمی‌پذیریم.»، «جمهوری اسلامی در ارتباط با موضوع امنیت خود با هیچ کسی تعارفی ندارد.»
وزیر خارجه روسیه نیز در اظهاراتی کلی گفت: «روسیه یک سال پیش جنگ در قره‌باغ را متوقف کرد. امروز نیز در مورد تحولات قره باغ صحبت کردیم و پیشنهاد شد سه کشور قفقاز با ایران و روسیه و ترکیه در چارچوب گروه ۳+۳ مذاکره کنند. این پیشنهاد مثبت ارزیابی شد.»
او افزود که کشورش هیچ تمایلی برای وقوع تغییرات ژئوپلیتیک در منطقه ندارد و مخالف فعالیت‌های نظامی و تحریک‌آمیز در این مناطق است.
حسین امیرعبداللهیان، همچنین پس از دیدار با همتای روس خود گفته است که سند راهبردی همکاری ایران و روسیه به زودی تنظیم می‌شود و تاکید کرد که «پیامی که برای آقای پوتین و مقامات عالی روسیه در گفت‌وگوهایم دارم این است که دولت جدید ایران آمادگی دارد یک جهش جدی و ملموس در روابط دو کشور ایجاد شود.»
کمی عمیق‌تر؛ اصرار از تهران- انکار از مسکو
به نظر می‌رسد رهبر جمهوری اسلامی با تفکری که یادآور جنگ سرد است، مهمترین منفعت سیاست نگاه به شرق خود را این می‌داند که جمهوری اسلامی بتواند تحت‌الحمایه روسیه قرار گیرد. اما تاریخ سه دهه مناسبات جمهوری اسلامی و روسیه را می‌توان در «اصرار از تهران- انکار از مسکو» خلاصه کرد. روسیه در هیچ‌یک از زمینه‌های اقتصادی، بازرگانی، فرهنگی و نظامی جمهوری اسلامی تاثیر بسزایی ندارد و روابطش با جمهوری اسلامی بر پایه «دوری و دوستی» است. بخشی از منافع روسیه تعارضاتی با ایران دارد، مسکو از بیرون بودن جمهوری اسلامی از بازارهای انرژی به‌ویژه در اروپا، و ناتوانی از ساخت شاه‌لوله‌های نفت و گاز فرامرزی به دلیل تحریم‌ها راضی است.
جمهوری اسلامی، روسیه را متحد خود می‌داند اما این کشور بارها به جمهوری اسلامی پشت کرده است. تاخیر در ساخت نیروگاه بوشهر، رای به محکومیت ایران در شورای امنیت، تاخیر در ارسال سامانه دفاعی اس ۳۰۰، دور زدن ایران در جنگ نیابتی سوریه و ماجرای جنگ قره باغ نمونه‌هایی از بدعهدی روس ها است.
در جنگ قره باغ ابتدا جمهوری اسلامی همسو با روسیه طرف ارمنستان را گرفت اما پس از مدتی هر دو کشور به سوی آذربایجان چرخیدند، آیت‌الله خامنه‌ای صراحتا از این کشور حمایت کرد. ترکیه نیز که آذربایجان را عمق استراتژیک خود می‌داند از این کشور حمایت می‌کرد. نهایتا روسیه وارد فاز میانجیگری شد و با همکاری ترکیه قرارداد آتش‌بس میان ارمنستان و آذربایجان امضا شد. با وجود سفرهای عباس عراقچی به کشورهای درگیر و ارائه طرح صلح از طرف جمهوری اسلامی، ایران «کشور غایب» در این آتش‌بس بود. با وجود سال‌ها هزینه و حمایت حکومت تهران از باکو و تاکید بر شباهت‌های دینی و شیعی، روسیه و ترکیه مهمترین بازیگران و برندگان آتش‌بس لقب گرفتند و جمهوری اسلامی نقش بازنده را بازی کرد. تا جایی که خبرگزاری فارس، متعلق به سپاه پاسداران در آن زمان با انتشار یادداشتی، آتش‌بس را «تحول شوم» و «فاجعه صلح» لقب داد.
جمهوری اسلامی مدت‌ها قبل از تنش‌های اخیر از حضور اسرائیل در آذربایجان ابراز نگرانی می‌کرد. اسرائیل نزدیک به ۱۴۰۰ کیلومتر از مرزهای ایران و آذربایجان فاصله دارد، اما سایه سنگین‌اش پس از استقلال آذربایجان، بر رابطه تهران و باکو سنگینی می‌کرد. زمانی که جمهوری اسلامی در سوریه، لبنان و فلسطین در حال کشمکش با اسرائیل بود، آذربایجان به جبهه جدیدی برای حضور اسرائیل در منطقه تبدیل شد و با حمایت نظامی از باکو حضور خود را در آذربایجان تثبیت کرد.
سفر وزیر خارجه جمهوری اسلامی به روسیه و ابراز نگرانی و طبیعتا طلب همکاری از مسکو در حالی است که روسیه گویا هم ملاحظات و دغدغه‌های امنیتی اسرائیل که به رویکرد ایران برمی‌گردد را به رسمیت می‌شناسد و هم حق تقویت توان دفاعی جمهوری اسلامی در برابر تهدیدها را. در واقع مسکو در شرایط تناقض‌آمیزی به سر می‌برد که می‌توان گفت با توجه به سابقه عملکرد این کشور نهایتا طرف اسرائیل را خواهد گرفت و بار دیگر به جمهوری اسلامی پشت خواهد کرد.
بر خلاف تصور مقامات و رهبر جمهوری اسلامی خواسته‌های مسکو از تهران برای اتحاد، تفاوت چندانی با غرب ندارد. اول اینکه جمهوری اسلامی باید بتواند حداقل مخارج خود را تامین کند، یعنی بخشی از تحریم‌ها لغو شود، دوم، اطمینان از پرونده اتمی جمهوری اسلامی است، پوتین نمی‌خواهد حکومتی مشکوک با سلاح هسته‌ای در کنار خود داشته باشد، و سومین خواسته بسته شدن پرونده ماجراجویی جمهوری اسلامی در خاورمیانه است، پوتین بارها تلویحا از خروج نیروهای جمهوری اسلامی و شبه نظامیان افغان، پاکستانی و عرب از سوریه گفته است، او می‌خواهد نفوذ مستقیم روسیه را در منطقه احیا کند.
جمهوری اسلامی بدون حمایت مردمی به حکومت نیمه جانی تبدیل شده که منتظر تنفس مصنوعی کشورهای بدعهد شرقی است.
زیتون ـ یلدا امیری: