در جریان مذاکرات اتمی بین جمهوری اسلامی و گروه ۱+۵ که به توافق برجام منجر شد، ایران و آمریکا وارد مذاکرات حاشیه‌ای دیگری برای تبادل زندانیان خود شدند که همگی ایرانی‌الاصل و برخی با تابعیت مضاعف، آمریکایی بودند. داستان این تبادل به روایت کتاب «راز سر به مهر» نوشته «محمدجواد ظریف» وزیر خارجه وقت جمهوری اسلامی و همکارانش جزییات تازه‌ای از این تبادل دارد.
با اینکه آیت‌الله «علی خامنه‌ای»، رهبر جمهوری اسلامی مذاکره مستقیم با آمریکا را درباره پرونده اتمی اعلام کرده بود، در عمل گفت‌وگو با ایالات متحده برای تبادل زندانی‌ها هم آغاز شد که تا زمان انجام آن، به صورت پنهانی و محرمانه انجام می‌شد.
از راست جان کری، جیسون رضاییان و همسرش یگانه
ظریف و همکارانش در کتاب «راز سر به مهر» نوشته‌اند که هرچند تماس‌های مختصری درباره سلامت زندانیان بین دو کشور انجام شده بود، اما پیشنهاد مذاکره برای تبادل زندانیان، در هفته اول نوامبر (۱۰ تا ۱۷ آبان ۱۳۹۳) در وین و از طرف آمریکایی‌ها مطرح شد: «به لحاظ بعد انسانی این موضوع از تهران به مذاکره‌کنندگان ایرانی استثنائا مجوز ورود به این مقوله داده شده بود.»
به نوشته کتاب، «وندی شرمن» مذاکره‌کننده ارشد اتمی آمریکا طی ملاقاتی دوجانبه با همتایان ایرانی خود از آمادگی برای مذاکره رسمی درباره اتباع زندانی و مفقود شده ایالات متحده خبر داده بود: «آغاز این موضوع به حاشیه مذاکرات بهمن ۱۳۹۲ باز می‌گشت. در پایان آن دوره مذاکرات خانم شرمن به شرایط محیطی دو ایرانی زندانی به نام‌های عابدینی و حکمتی که تابعیت آمریکا را هم داشتند و یک آمریکایی گمشده به نام لوینسون نقبی زد که در مسیر سفر به کشورهای منطقه بوده است. دکتر روانچی با توجه به خواسته وی یادآور شد که اگرچه باور داریم نگرانی شما ناشی از اطلاعات نادرست است و شرایط نگهداری ایشان در زندان استاندارد است؛ در موضوع مورد تقاضا یعنی وضعیت دمای محیط که اسباب نگرانی خانواده ایشان را فراهم کرده است، از مسئولان امر استعلام خواهیم کرد».
زندانیانی که مذاکره‌کننده آمریکایی نام برده بود، «سعید عابدینی»، کشیش مسیحی با تابعیت مضاعف آمریکا بود که به دلیل تغییر دین و تبلیغ مسیحیت در ایران مجددا بازداشت بود. دیگری «امیر حکمتی»، تفنگدار دریایی سابق در آمریکا بود که برای دیدار خانواده خود به ایران رفته و بازداشت شده بود. نفر سوم یک آمریکایی به نام «رابرت لوینسون»، مامور بازنشسته پلیس فدرال آمریکا بود که در جریان سفر به جزیره کیش ناپدید شده است.
ایالات متحده هم چند شهروند ایرانی که برخی از آن‌ها تابعیت آمریکایی هم داشتند، به اتهام یا جرم نقض مقررات تحریم ایران، بازداشت کرده بود. کتاب راز سر به مهر می‌گوید این زندانیان یا افراد تحت تعقیب ۲۳ نفر بودند که وندی شرمن قول داده بود مقدمات آزادی آن‌ها را فراهم کند.
هم‌زمان با پیشرفت مذاکرات اتمی، جمهوری اسلامی و ایالات متحده مذاکرات پراکنده‌ای تبادل زندانیان را هم دنبال می‌کردند. آمریکا در گفت‌وگوهای خود با ایران که عمدتا از سوی «مجید تخت روانچی»، معاون وقت امور اروپا و آمریکا و نماینده کنونی جمهوری اسلامی در سازمان ملل انجام می‌شد، خواهان روشن شدن وضعیت رابرت لوینسون بودند که تا آن زمان هفت سال بود پس از سفر به کیش، ناپدید شده بود. وندی شرمن در فروردین ۱۳۹۳ به تخت روانچی گفته بود: «برای ما منبع اطلاعاتی شما و اینکه او را از کجا می‌یابد یا اینکه توسط چه کسانی نگهداری می‌شود، هیچ اهمیتی ندارد؛ ما فقط می‌خواهیم او برگردد یا اطلاعی از سرنوشت قطعی او داده شود و هیچ انتظار دیگری نداریم.»
راز سر به مهر می‌گوید: «از آن‌جا که هیچ مدرکی دال بر صحت اظهارات خانم شرمن وجود نداشت؛ لذا این درخواست بی‌پاسخ گذاشته شد. خانم شرمن در استمرار طرح مساله پیرامون دو ایرانی زندانی که دارای تابعیت کشور متبوع خود بودند، خواستار دسترسی کنسولی سفارت سوییس به عنوان حافظ منافع کشورش به نام‌بردگان و بهبود وضعیت نگهداری آن‌ها شد. وی به دکتر روانچی ابراز داشت که پدر آقای حکمتی به بیماری سرطان ابتلا یافته و چون زندانی یاد شده تنها فرزند اوست، خواهان تماس تلفنی خانواده با وی هستند. معاون وزیر خارجه آمریکا این نکته را هم اضافه کرد که متقابلا دولت متبوع وی امکان تماس تلفنی زندانیان ایرانی در آمریکا با خانواده‌هایشان را فراهم می‌کند و چنان‌که این خانواده تمایلی برای ملاقات داشته باشند، واشنگتن تسهیلات صدور روادید را برای آن‌ها قائل خواهد شد.»
وندی شرمن یک ماه بعد از این گفت‌وگو، در پایان یک دیدار دوجانبه با ایرانی‌ها مجددا موضوع امیر حکمتی، سعید عابدینی و رابرت لوینسون را مطرح کرده و این بار موضوع را در سطح رییس‌جمهور آمریکا بالا برده بود: «با اشاره به آن‌چه آن را پیام آقای (باراک) اوباما به رهبری و رییس جمهوری اسلامی برشمرد، در مورد این سه نفر و راه حلی که در نظر است، پرسش کرد و خواستار مذاکرات رسمی دوجانبه شد … پس از بازگشت هیات مذاکره‌کننده به تهران این موضوع به مقام‌های ارشد نظام منعکس گردید.»
موضوع به شهریور ۱۳۹۳ و ادامه مذاکرات اتمی در شهر ژنو موکول شد: «دکتر روانچی با توجه به دستورالعمل تهران پیش از آن‌که خانم نظر خود را منتقل کند، اظهار کرد متاسفانه چندی قبل یکی از ایرانیانی که در فیلیپین در انتظار استرداد به آمریکا بود، پس از سه سال زندان در شرایط سخت درگذشته است. در حقیقت لازم بود دولت شما که نسبت به وضعیت برخی از زندانیان نگرانی دارد، در خصوص این شهروند ایرانی که به درخواست آمریکا دستگیر و زندانی شده و نهایتا فوت کرد نیز عکس‌العمل نشان می‌داد. خانم شرمن منفعلانه ابراز داشت اگر چه ما دخالتی در شرایط زندان وی نداشتیم، درگذشت این ایرانی را رسما از طرف دولت آمریکا تسلیت می‌گوییم.»
این ایرانی «پرویز خاکی» بود که به اتهام تلاش برای خرید وسایل و تجهیزات ساخت ماشین‌های غنی‌سازی اورانیوم به همراه یک شهروند چینی به درخواست دادستانی آمریکا در فیلیپین دستگیر شده بود.
خانم شرمن در ادامه گفت‌وگوهای خود با مجید تخت روانچی در ژنو به او پیشنهاد داده بود که «مثل قبل» سازمان‌های امنیتی دو کشور درباره زندانیان و شهروند مفقود شده آمریکایی مذاکره کنند: «درخواست کرد که شرایط زندان امیر حکمتی و سعید عابدینی بهبود یابد و به وضعیت یک زندانی دیگر به نام آقای کیان تاجبخش پرداخت و گفت ظاهرا دوران محکومیت وی به پایان رسیده ولی هنوز از حصر خانگی نجات نیافته است. در انتها هم به وضعیت آقای احمد صدری که به گفته وی در آمریکا استاد دانشگاه بود، اشاره نمود و گفت او اخیرا بازداشت و سپس با قرار وثیقه آزاد شده ولی کماکان به وی اجازه داده نمی‌شود از کشور خارج شود. وی خواستار آزادی اشخاص اخیر و دریافت اطلاعات راجع به آخرین وضعیت جیسون رضاییان خبرنگار دستگیر شده روزنامه واشنگتن پست در ایران شد و افزود مادر وی می‌گوید دلیل دستگیری او این است که به صورت غیرقانونی به کار خبرنگاری می‌پرداخته، لذا این شخص حاضر است از کار خبرنگاری روزنامه مزبور استعفا دهد تا از حق آزادی برخوردار شود و ایران را ترک کند.»
مجید تخت روانچی به روایت کتاب راز سر به مهر به وندی شرمن گفته بود: «اتهام جیسون رضائیان جاسوسی است و درباره آقایان تاجبخش و صدری هم گفته شد اقدام لازم درباره انتقال نظرات دولت آمریکا به مقام‌های مسئول در تهران منعکس خواهد شد و سپس حسب دستور تهران به خانم شرمن پیشنهاد شد که مجموعه زندانیان ایرانی در آمریکا و خارج از آمریکا که به دلیل تحریم‌ها ناحق زندانی شده‌اند با مجموعه زندانی‌ها در ایران مبادله شوند؛ البته برای اینکه این موضع رسمی تلقی نشود، گفته شد این فعلا اندیشه وزارت خارجه است؛ ولی اگر مورد توجه دولت آمریکا قرار گیرد، می‌توان آن را با مراجع دیگری در کشور مطرح کرد.»
موضوع تبادل زندانی برای جمهوری اسلامی جدی بود. عمده بازداشت‌ها با هدف تبادل زندانیان خارج از کشور یا حل‌وفصل یک مساله پیچیده برای جمهوری اسلامی، انجام می‌شود.
در جریان مذاکرات اتمی، طرح تبادل از سوی آمریکا هم در مذاکرات مهر ۱۳۹۳ که در نیویورک انجام می‌شد، کم‌کم جدی گرفته شد. وندی شرمن در این تاریخ باز هم خواستار آزادی زندانیان آمریکایی شد که حالا با بازداشت جیسون رضائیان و یگانه و احمد صدری تعداد آن در حال افزایش بود.
«در اینجا به ایشان یادآوری شد که در خصوص مبادله جامع زندانیان دو کشور از طریق مذاکره شرایط فراهم است و درباره آمریکایی گمشده نیز تاکید دوباره صورت گرفت که وی در ایران حضور ندارد. با استماع این پاسخ معاون وزیر خارجه ایالات متحده از دکتر روانچی سوال کرد چه نهادی از ایران در این گفت‌وگوها شرکت خواهد کرد؟ با توجه به جرایم افراد یاد شده در حوزه امنیتی، پاسخ داده شد، وزارت اطلاعات مسئول انجام گفت‌وگوها در این شاخه از جرایم است؛ وی که ابتدا تمایل نداشت نظر مقامات رسمی خود را منتقل کند، سکوت را شکست و بیان نمود از طرف آمریکا یک نفر از سازمان اطلاعات و یک نفر از وزارت دادگستری در این گفت‌وگوها شرکت خواهد کرد.»
آمریکا و جمهوری اسلامی در این شرایط توافق کردند که مامورانی از وزارت اطلاعات ایران برای تبادل زندانیان دو کشور در یک پایتخت اروپایی مذاکره کنند.
پیش از این مذاکره‌کنندگان جمهوری اسلامی موضوع «علیرضا عسگری»، نظامی مفقود شده جمهوری اسلامی در ترکیه را در برابر لوینسون مطرح کرده بودند؛ اما وندی شرمن گفته بود این دو موضوع از هم جداست؛ چرا که مفقود شدن عسگری در ترکیه بود و ارتباطی با ایالات متحده ندارد؛ اما آخرین جایی که لوینسون دیده شده، داخل ایران بوده است و واشنگتن این دو موضوع را از هم جدا می‌داند.
ترفند جمهوری اسلامی برای پیوند زدن موضوع عسگری به لوینسون ناموفق شد؛ اما برنامه تبادل با سایر زندانیان پیش می‌رفت.
کتاب، از پاریس و وین به عنوان شهرهای محل دیدار ماموران وزارت اطلاعات با کارکنان دولت آمریکا اشاره کرده، اما دیگر هیچ جزییاتی از انجام این مذاکرات ارائه نکرده است.
جمهوری اسلامی پس از آغاز مذاکرات دوجانبه با ایالات متحده، ایرانیان آمریکایی دیگری را هم بازداشت کرد که «سیامک نمازی» و پدرش «باقر نمازی» از جمله آن‌ها هستند. سیامک نمازی اینک قدیمی‌ترین ایرانی-آمریکایی محبوس در اوین است؛ اما در بین زندانیان ایرانی-آمریکایی که کتاب راز سر به مهر به نقل از مقام‌های آمریکایی به آن‌ها اشاره کرده، هیچ اشاره‌ای به او نشده است.
نزدیک یک سال بعد از توافق برای مذاکره با وزارت اطلاعات با هدف آزادی زندانیان در ایران، در دی ماه ۱۳۹۴ روز تبادل زندانیان دو کشور هم رسیده بود.
زندانیان ایرانی-آمریکایی که نظام جمهوری اسلامی توافق کرده بود در برابر آزادی زندانیان ایرانی-آمریکایی در ایالات متحده آزاد کند، منتظر رسیدن یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار پول یک مصالحه حقوقی بین دو کشور هم بودند که مربوط به خریدهای نظامی شاه از ایالات متحده بود که با گروگان‌گیری در سفارت آمریکا در تهران، عملی نشده بود و در جریان مذاکرات اتمی آمریکا پذیرفته بود که به ایران برگرداند.
کتاب راز سر به مهر هیچ اشاره‌ای به این موضوع نکرده است. یک هواپیمای نظامی سوییس مامور رساندن یک میلیارد و ۷۰۰ میلیون دلار پول نقد به ایران و سپس خارج کردن زندانیان ایرانی-آمریکایی از خاک ایران، از جمله جیسون رضاییان به همراه همسرش شد که قبلا از زندان آزاد شده اما ممنوع از خروج بودند.
هواپیمای حامل پول‌های نقد به تهران رسید و زندانیان سوار بر هواپیما، آماده پرواز بودند. ظریف و موگرینی برای قرائت بیانیه آغاز اجرای برجام، عازم مقر سازمان ملل در وین شدند؛ اما کری می‌گوید در لحظات آخر از تهران خبر رسید که ماموران ایرانی اجازه همراهی همسر جیسون رضاییان و خروج او از ایران را نمی‌دهند.
«جان کری»، وزیر خارجه وقت آمریکا در کتاب خاطرات خود گفته است که در این زمان با ظریف تماس گرفته و تاکید کرده که همسر جیسون «باید همراه او خارج» شود و این موضوع خیلی جدی است: «ماموران نیمه‌شب عازم خانه رییس دادگاه انقلاب شدند و امضای حکمی که خروج یگانه، همسر جیسون رضاییان را ممکن می‌کرد، گرفتند.»
در جریان مبادله اعلام شد که در میان زندانیان مبادله شده یک فرد پنجمی هم حضور دارد. ابتدا تصور می‌شد که او سیامک نمازی است؛ اما بعدها مشخص شد این فرد فرزند سردبیر یکی از روزنامه‌های آمریکایی بوده که برای یادگیری زبان فارسی در تهران حضور داشته و دستگیر شده است. کتاب به نام وی هم اشاره‌ای نکرده است.
برخی از ایرانی-آمریکایی‌ها، بعد از آزادی از زندان‌های ایالات متحده برای دیدار با خانواده‌های خود به ایران رفتند؛ اما برای زندگی به آمریکا برگشتند.
ماه‌ها پس از این تبادل «محمود علوی»، وزیر وقت اطلاعات اعلام کرد که ماموران این وزارت‌خانه با مجوز خامنه‌ای این مذاکرات را با ماموران آمریکایی انجام دادند و در ازای آن نزدیک به دو میلیارد دلار پول از منابع مسدود شده ایران گرفتند.
فرامرز داور- ایران وایر: