تنها دو روز پس از اجرایی شدن قرارداد ۲۵ ساله ایران و چین که بسیاری آنرا قرارداد ترکمنچای دوم نامیدند، ابراهیم رئیسی، ۲۹ دی همزمان با مذاکرات وین، به روسیه رفت؛ اقداماتی که به نظر می‌رسد در راستای راهبرد نگاه به شرق رهبر جمهوری اسلامی انجام می‌شود.
سفر رییسی حاشیه‌های بسیاری به همراه داشت، واکنش‌ها بعد از اعلام رسمی زمان سفر آغاز شد و با انتقاد از نحوه استقبال از او در مسکو و نماز خواندن رئیسی در کاخ کرملین ادامه یافت.
رئیسی روز جمعه اول بهمن پس از بازگشت از روسیه از «توافقات خوب» خبر داد و گفت که «برای گسترش روابط همه‌جانبه و پایدار و سودمند» بین ایران و روسیه «توافق اساسی» حاصل شده است. خبرگزاری دولتی ایرنا، اوایل دی‌ماه خبر داد که ایران و روسیه برای امضای سند راهبردی ۲۰ ساله در سفر پیش‌روی رئیسی آماده می‌شوند. با این حال رئیسی هیچ اشاره‌ای به سند همکاری ۲۰ ساله نکرد.
رئیسی در دیدار با ولادیمیر پوتین اعلام کرد ایران به دنبال «همکاری‌های دائمی و راهبردی» است و «هیچ محدودیتی» برای گسترش و توسعه روابط با روسیه ندارد. او افزود اسناد همکاری راهبردی میتواند افق روابط را در طول ۲۰ سال مشخص کند.
پوتین نیز گفت که دو کشور در سطح جهانی همکاری «بسیار نزدیکی» با هم دارند و نمونه این همکاری را تلاش‌های مشترک برای کمک به دولت بشار اسد معرفی کرد. روسیه و ایران در دهه گذشته در سرکوب اعتراضات مدنی و سپس تحکیم قدرت در مقابل گروه‌های اپوزیسیون مسلح از اسد حمایت کردند.
پوتین گفت که ایران و روسیه در سطح جهانی همکاری «بسیار نزدیکی» با هم دارند و نمونه این همکاری را تلاش‌های مشترک برای کمک به دولت بشار اسد معرفی کرد.
سخنرانیِ روز ۳۰ بهمن رئیسی، در میان تعدادی از نمایندگان مجلس دومای روسیه هم خبرساز شد . او با حمله به سیاست‌های آمریکا، ناتو را به «ریاکاری» متهم کرد و واقعیت تحریم ایران را فشار دشمنان بر پیشرفت ایران دانست. رئیس‌جمهوری ایران در روسیه که از مخالفان ناتو است، ناتو را متهم کرد که «به دنبال نفوذ در حوزههای جغرافیایی مختلف، با پوششهای جدید است که منافع مشترک کشورهای مستقل را با تهدید مواجه می‌کند.» و افزود: «ترویج حکومت‌های غربگرا و مقابله با دموکراسیهای مستقل و مبتنی بر هویت و سنتهای ملی، بخشی از پروژههای ناتو فرهنگی است که بیانگر ریاکاری موجود در این الگوی رفتاری درحال افول، میباشد.»
روزنامه نیویورک تایمز در مورد سفر رئیسی به مسکو نوشت: «این دیدار یک نمایش ژئوپلتیکی در کرملین در یک برهه حساس برای واشنگتن و مخالفان آن است.»
روز گذشته اکثریت ائمه جمعه شهرهای مختلف هم از سفر رئیسی تمجید کردند. محمدحسن ابوترابی فرد، امام جمعه موقت تهران، ایران را در موضع قدرت دانست و گفت «تحکیم روابط با روسیه در چارچوب منافع ملی است» که میتواند «در ارتقا امنیت منطقه اثرگذار باشد.» محمد سعیدی، امام جمعه قم نیز گفت، ارتباط با روسیه میتواند تحریم‌ها را خنثی کند و افزود روسیه برای منافع خود در خلیج فارس به ایران نیازمند است.
این تمجیدها و تعریف‌ها تا بدانجا بود که محمد مهاجری روزنامه نگار اصولگرا در توییتر خود در توصیف آن نوشت:
چرا این خبر مهم است؟
جمهوری‌اسلامی در سیاست «نگاه به شرق» به دو قدرت بزرگ شرقی اتکا دارد. آیت‌الله خامنه‌ای در میان همه قدرتهای قدیمی و نوظهور جهان به جمهوری خلق چین و روسیه بیش از همه تمایل دارد. مهمترین دلیل این تمایل شباهت‌های موجود میان نظام سیاسی جمهوری‌اسلامی و این دو کشور است. چین و روسیه الگوی نظام‌های غیردموکراتیکی هستند که نشان داده‌اند در غیاب آزادی سیاسی می‌توان به رشد اقتصادی دست یافت.
علاوه بر این نظام ایران بعد از چالش در مذاکره با غرب پیرامون برنامه هسته‌ای، به سوی شرق چرخید. نگاه یا چرخش به شرق حاصل استیصال جمهوری اسلامی از تحریم‌های ایالات متحده و کشورهای غربی و مخالفت آنها با بلندپروازی‌های منطقه‌ای و برنامه موشکی است.
از نگاه بسیاری از تحلیلگران و فعالان ایرانی رویکرد چین در قرارداد ۲۵ ساله با ایران مستعمراتی است و آنرا همانند قرارداد ترکمانچای می‌دانند، رابطه روسیه با جمهوری اسلامی را نیز راهی یکطرفه است. قدرتهای شرقی بارها نشان داده‌اند که مانند غرب براساس منافع خود تصمیم می‌گیرند و حاضر به تقابل با آمریکا نیستند. چین و روسیه هم با وجود وعده‌های ظاهری، در بحران‌ها و پیچ‌های خطرناک از جمهوری‌اسلامی حمایت نکرده‌اند.
کمی عمیق‌تر؛ تصمیم‌گیری «بچه‌های مسکو» برای ایران
راهبرد «نگاه به شرق» در دوره احمدی‌نژاد و سال ۱۳۸۴ جدی شد. پرویز داوودی، معاون اول احمدی نژاد ۵ آبان ۱۳۸۴ در اجلاسی در روسیه گفت: «سیاست دولت جدید ایران نگاه به شرق است، بنا داریم روابط را با کشورهای آسیای شرقی، جمهوریهای آسیای میانه و روسیه تقویت کنیم.»
علی‌اکبر ولایتی، معاون بین‌الملل خامنه‌ای، سال ۱۳۸۵ مقاله‌ای با عنوان «همکاری شرقی» در «همشهری دیپلماتیک» منتشر کرد و رهبر جمهوری‌اسلامی بارها مهر تایید بر این سیاست زد.
خامنه‌ای ۲۹ بهمن ۱۳۹۶ گفت: «در سیاست خارجی، ترجیح شرق بر غرب، ترجیح همسایه بر دور، ترجیح ملت‌ها و کشورهایی که با ما وجه مشترکی دارند بر دیگران، یکی از اولویت‌های امروز ماست».
انتشار خبر سفر رئیسی به مسکو با واکنش افکار عمومی و تحلیلگران در شبکه‌های اجتماعی روبرو شد و بسیاری رابطه مسکو با تهران را استعماری و در تضاد با منافع ملی توصیف کردند. کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو در پاسخ به انتقادات، ضمن ستایش پوتین، گفت: «ایرانی‌ها هرچه فحش می‌دهند، به دوران تزار است. روسیه نوین تحت رهبری پوتین با روسیه تزاری فرق دارد.»
با ورود رئیسی به مسکو کاربران شبکه‌های اجتماعی و برخی رسانه‌ها از استقبال سرد پوتین نوشتند و آنرا با برخورد رییس‌جمهور روسیه با حسن روحانی مقایسه کردند. در رسانه‌های حکومتی نیز که در مورد این سفر تبلیغ می‌کردند، گزارشی از استقبال رسمی از رئیسی منتشر نشد.
برخی تحلیلگران دولت روحانی را «گروه نیویورکی‌ها» و دولت رئیسی را «بچه‌های مسکو» می‌نامند.
تصاویر رئیسی و پوتین که دوطرف میزی بزرگ، با فاصله زیاد مشغول گفتگو بودند، از نگاه گروهی تحقیرآمیز بود. کاربران حتی زبان بدن و نحوه نشستن رئیسی را در مقابل پوتین محقرانه توصیف کردند و در نهایت تصاویر نماز خواندن او در کاخ کرملین دستمایه مطالب طنز شد.
در همین حال اما خبرگزاری فارس وابسته به سپاه با انتشار ویدیوی با عنوان «چینش تاریخی اقتدار ایرانی» با استناد به حرکات بدن پوتین نوشت او درحین گفتگو با رئیسی دچار استرس بود، به همین دلیل کراوات خود را دو بار منظم کرد.
رئیسی پیش از سفر نشستی با وزرای خارجه سابق و «علی لاریجانی» و «سعید جلیلی» برگزار کرد. غیبت «محمدجواد ظریف» در این جلسه به نگاه غرب‌گرایانه دولت روحانی و افشای فایل صوتی ظریف نسبت داده شد. ظریف در این فایل از مخالفت روسیه با برجام گفت و سفر قاسم سلیمانی به مسکو را در راستای نابودی برجام با کمک روسیه دانست. برخی تحلیلگران دولت روحانی را «گروه نیویورکی‌ها» و دولت رئیسی را «بچه‌های مسکو» می‌نامند.
خبرگزاری فارس با انتشار ویدیوی با عنوان «چینش تاریخی اقتدار ایرانی» با استناد به حرکات بدن پوتین نوشت او در حین گفتگو با رئیسی دچار استرس بود، به همین دلیل کراوات خود را دو بار منظم کرد.
برخلاف شعارهای کهنه نه شرقی، نه غربی، اخیرا موضوع احتمال نفوذ روسیه در دستگاه‌های اطلاعاتی جمهوری‌اسلامی مطرح شد. علی مطهری، نماینده پیشین مجلس، ۲۷ مرداد ۱۴۰۰ گفت؛ نه تنها روسیه در ایران «نفوذ» کرده، بلکه جمهوری‌اسلامی در «دامن» روسیه و چین افتاده و سیستم‌های امنیتی «خفقان‌آور» این دو کشور «الگوی نهادهای امنیتی» ایران است. او عکس جنجالی سفرای روسیه و بریتانیا در ایوان سفارت روسیه را «پیامی» از سوی مسکو برای تهران دانست.
سند راهبردی با چین سال ۱۳۹۴، در اوج برجام مطرح شد، چرا که جمهوری‌اسلامی می‌دانست که سیاست‌های منطقه‌ای و موشکی که در راستای ایجاد «تمدن اسلامی» دنبال می‌شود، با وجود برجام در معرض تهدید و انتقاد غرب قرار دارد. حالا هم جمهوری‌اسلامی گمان می‌کند که اتحاد شرقی میتواند اهرم فشاری در مقابله با غرب باشد. اما تاریخ نشان داده که دو قدرت شرقی در رابطه با رژیم‌های آسیب‌پذیر، به‌خصوص در بحران‌ها، تعهدات طولانی‌مدت به آنها تحمیل می‌کنند و با عرضه تجهیزات دفاعی و کمک‌های اضطراری وابستگی‌های «دوستانه» را به تحت‌الحمایگی بدل می‌کنند.
آیت‌الله خامنه ای در طول سه دهه گذشته در آرزوی ایجاد «تمدن اسلامی» عملا نظم منطقه‌ای و جهانی را به چالش کشیده‌است. او تصور می‌کند که «نگاه به شرق» در گسترش عمق استراتژیک موثر است و در رویارویی با آمریکا میتواند روی قدرت چین و روسیه حساب باز کند. اما قراردادهای بلند مدت با چین و روسیه تنها باعث می‌شود که استقلال ایران در زمینه مدیریت منابع ملی و احتمالا تمامیت ارضی، تحت‌الشعاع منافع «برادران بزرگتر» قرار گیرد.
زیتون ـ یلدا امیری: