روابط جمهوری اسلامی ایران و جمهوری آذربایجان، دو کشور همسایه با اکثریت جمعیت شیعه در ماه‌های اخیر ناپایدار، پرتنش و آکنده از حملات لفظی بوده است. حمله به سفارت این کشور در تهران و کشته شدن یک نفر در آن، تنش‌ها را وارد مرحله تازه‌ای کرده است. دلیل این بحران فزاینده چیست؟
جمهوری آذربایجان و ارمنستان دو همسایه شمالی ایران هستند. این دو قبل از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و اعلام استقلال، اختلافات مرزی با هم داشتند اما پس از استقلال، ارمنستان با حمله با مناطق مورد ادعا در «قره باغ»، بخشی از خاک جمهوری آذربایجان را اشغال کرد.
با اینکه جمهوری اسلامی ایران ادعای حمایت از مسلمانان دارد، در جریان این جنگ، به ظاهر به‌طرفی خود را حفظ کرد اما در عمل از ارمنستان پشتیبانی می‌کرد.
جمهوری آذربایجان سی سال پس از اشغال با حمله به مناطق تصرف شده خود که پشتیبانی ترکیه را داشت، آن را دوباره به خاک خود ملحق کرد.
درگیری سی ساله جمهوری آذربایجان و ارمنستان بسیار نزدیک به مرزهای ایران در جریان بود. این جنگ بر سر منطقه قره‌باغ بود که بخش اشغال شده جمهوری آذربایجان توسط ارمنستان است.
دهکده «گلستان» که امروزه «گران‌بوی» نام دارد، محل امضای عهدنامه «گلستان» در ۲ آبان ۱۱۹۲ بین ایران و روسیه که مناطقی از ایران از جمله همین آذربایجان را از ایران جدا کرد، در همین منطقه قرار دارد.
وضعیت این منطقه بسیار پیچیده است. به شکل تاریخی عمدتا محل سکونت ارمنی‌ها بوده اما در دوره اتحاد جماهیر شوروی به جمهوری آذربایجان واگذار شده است. پس از فروپاشی شوروی و استقلال جمهوری‌های آن، از سوی ارمنستان اشغال شده و در بخش‌هایی از آن جمهوری خودمختار «آرتساخ» تشکیل شده است.
شورای امنیت سازمان ملل متحد چهار قطعنامه درباره درگیری‌های قره‌باغ دارد و در آن این سرزمین‌ها را مناطق اشغال شده با زور نظامی توصیف کرده که باید مجددا در اختیار جمهوری آذربایجان قرار بگیرد. تصرف سرزمین با زور نظامی مطابق منشور ملل متحد، عملی غیرقانونی است.
در نتیجه تحولات سی سال اخیر، دو جمهوری آذربایجان و ارمنستان در شمال غربی ایران اعلام استقلال کرده و بر اثر درگیری‌‌شان، جمهوری خودمختار آرتساخ و جمهوری خودمختاری به نام «نخجوان» شکل گرفت.
جمهوری آرتساخ با حمله دو سال پیش و پس گرفتن مناطق اشغالی از ارمنستان، دیگر وجود خارجی ندارد، اما، نخجوان متعلق به جمهوری آذربایجان است. این بخش از کشور از پیکره سرزمین جمهوری آذربایجان جدا و هم‌مرز ایران است. بخشی از خاک کشور ارمنستان که در بخش جنوبی با ایران هم مرز است، جمهوری آذربایجان را از نخجوان جدا کرده است.
در جریان توافقاتی که با میانجی‌گری روسیه در دو سال گذشته بین جمهوری آذربایجان و ارمنستان جریان داشته، یک گذرگاه بین جمهوری آذربایجان و نخجوان به نام زنگزور از داخل ارمنستان، بخش جدامانده جمهوری آذربایجان یعنی نخجوان و عبارتی دو خاک را به هم پیوند می‌دهد.
این گذرگاه درست از روی نوار مرزی ایران و ارمنستان می‌گذرد و می‌تواند مرز تاریخی ایران و ارمنستان را قطع و ارتباط دو کشور به عنوان همسایه خاکی را از هم بگسلد.
جمهوری اسلامی تاکنون دو بار مانور نظامی سنگین و پرهزینه‌ای در مرز خود با ارمنستان برگزار کرده، اما جمهوری آذربایجان آن را نشانه مثبتی برای خود تلقی نکرده و می‌گوید تهران احتمالا با تجهیز ارمنستان به سلاح، از جمله پهپاد یا هواپیماهای بدون سرنشین، نقش منفی در منطقه بازی می‌کند.
اما، ایران نگران تغییرات مرزی در شمال کشور است که ممکن است برای اولین بار ارمنستان و ایران را از همسایگی همدیگر محروم کند. ترکیه هم که از جمهوری آذربایجان پشتیبانی می‌کند، مدافع این گذرگاه است که عملا راه ترکیه را به دریای خزر بسیار آسان می‌کند.
ایران نگران از تغییرات مرزی و جمهوری آذربایجان مطلع از این وضعیت، نگران پیامدهای خشمناک کردن جمهوری اسلامی، با سابقه نامناسبی که از تبلیغ انقلاب اسلامی در جمهوری آذربایجان دارد، روابط تهران و باکو را در یکی از شکننده‌ترین دوره‌های خود قرار داده است.
حمله مسلحانه به سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، در روز جمعه که تعطیل است و باید حمله به سفارت سخت‌تر از روزهای کاری باشد و کشته شدن تبعه آذربایجانی در آن با سابقه بسیار بدی که جمهوری اسلامی ایران در زمینه‌چینی و حمله به سفارتخانه‌های خارجی دارد، بحران بین باکو و تهران را عمیق‌تر کرده است.
فرامرز داور
ایران‌وایر