مرگ غیرمنتظره «ابراهیم رئیسی»، یکی از مهم‌ترین افراد مطرح برای جانشینی «علی خامنه‌ای» ۸۵ ساله را، یک شبه از صحنه سیاست ایران محور کرد؛ اما او اولین نامزد ولیعهدی ولایت مطلقه فقیه در ایران نیست که به چنین سرنوشتی دچار می‌شود.
۱. حسینعلی منتظری؛ خلع از قدرت دو ماه پیش از جانشینی احتمالی
تنها شخصی که در تاریخ ۴۵ ساله جمهوری اسلامی به‌عنوان قائم مقام و جانشین رهبر رسما مشخص بوده، «حسینعلی منتظری» است. مجلس خبرگان رهبری در همه ادوار خود که اخیرا دوره ششم آن آغاز شده، فقط یک بار دست به چنین اقدامی پیش از مرگ رهبر مستقر زده است.
در دوره اول مجلس خبرگان، در ۲۵تیر۱۳۶۴، منتظری رسما به‌عنوان «قائم مقام» رهبر وقت که «روح الله خمینی» بود،انتخاب شد. اما عمر انتخاب فردی که «ولایت فقیه» را وارد قانون اساسی جمهوری کرد، کمتر از ۴ سال بود و در ۶فروردین۱۳۶۸، حدود دو ماه پیش از مرگ خمینی، او در اقدامی جنجالی تصمیم خبرگان رهبری را باطل و منتظری را از قائم‌مقامی خود برکنار کرد.
گرچه پس از افشای مذاکرات جمهوری اسلامی با مشاور امنیت ملی آمریکا برای خرید سلاح، که به ماجری «مک فارلین» یا «ایران کنترا» معروف است، جمهوری اسلامی داماد منتظری، افشاکننده این مذاکرات را بابت قتل یک روحانی پیش از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ محاکمه و سپس اعدام کرد، اما اساس اختلافات منتظری با خمینی، بر سر اعدام هزاران زندان سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ بود که او آن را «بزرگترین جنایت» جمهوری اسلامی خوانده بود.
ابراهیم رئیسی که در سال ۱۴۰۰ برنده انتخابات ریاست‌جمهوری و فرد مورد خامنه‌ای برای جانشینی تلقی می‌شد، از اعضای گروهی بود که از خمینی برای این احکام دستور داشت، که به «هیات مرگ» معروف است.
منتظری اگر در فروردین ۱۳۶۸ برکنار نمی‌شد، با مرگ خمینی می توانست در خرداد آن سال به رهبری جمهوری برسد. در مصاحبه‌ای که از او پرسیده شده بود چرا خویشتن‌داری نکرد تا بعد از خمینی به رهبری برسد و دست به اصلاحات مورد نظر بزند و ازجمله جلوی اعدام زندان سیاسی را بگیرد، گفته بود از «کجا مشخص بود که من زودتر از خمینی فوت نکنم.» منتظری در سال ۱۳۸۸ و در میانه اعتراضات به نتایج انتخابات که تا آن زمان کم‌سابقه بود، درگذشت.
۲. اکبر هاشمی رفسنجانی و معمای مرگ در استخر
«زهرا مصطفوی»، دختر «روح لله خمینی»، موسس جمهوری اسلامی، پس از رد صلاحیت «اکبر هاشمی رفسنجانی» برای شرکت در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۹۲، در نامه‌ای خطاب به علی خامنه‌ای ضمن گلایه از رد صلاحیت هاشمی، برای اولین بار افشا کرد که پدرش هاشمی رفسنجانی را هم، گزینه جانشینی خود می‌دانسته است.
زهرا مصطفوی در این نامه به خامنه‌ای نوشته بود که «همان روزی که تایید امام بر رهبری حضرتعالی را از زبان ایشان شنیدم و همواره آن نظریه را در مواقع لازم بیان کرده‌ام، تایید صلاحیت برادر آقای هاشمی را هم شنیدم، زیرا امام بعد از نام جنابعالی، نام ایشان را هم ذکر کردند.»
هاشمی رفسنجانی در ۱۴خرداد۱۳۶۸ و در جلسه انتخاب رهبر در مجلس خبرگان، نقل قول خمینی در حمایت از رهبری خامنه‌ای را برای اعضای بازگو کرد که تاثیر مهمی در انتخاب خامنه‌ای برجای گذاشت.
دختر خمینی در نامه سال ۱۳۹۲ خود به خامنه‌ای نوشته بود «خوشبختانه و به حق حضرتعالی مورد رای خبرگان قرار گرفتید، لذا لزومی نمی‌دیدم تا ذکری در این مورد از ایشان به میان آورم، اما متاسفانه امروز که می‌بینم شورای نگهبان دست به رد صلاحیت ایشان برای ریاست‌جمهوری زده است، خواهرانه تذکر می‌دهم که این کار هیچ معنایی جز فاصله انداختن بین دو یار امام و بی‌توجهی به شوق و اقبالی که مردم کوچه و خیابان به نظام و انتخابات پیدا کرده است، ندارد.»
هاشمی رفسنجانی همواره پس از انتخاب خامنه‌ای به رهبری هم از گزینه‌های محتمل جانشینی در میان افکار عمومی مطرح بود. پس از بروز اختلاف میان او و خامنه‌ای در جریان انتخابات جنجالی سال ۱۳۸۸ و سخنرانی مشهور خامنه‌ای که اعلام کرد علی‌رغم ۵۰ سال دوستی با هاشمی، «نظرش به‌نظر احمدی‌نژاد نزدیک‌تر است»، اختلافات میان این دو گسترده شد.
هاشمی در دی ماه ۱۳۹۶ در استخر مجمع تشخیص مصلحت نظام دچار مشکلات جسمی شد و به‌سرعت درگذشت. بعدها گفته شد که در آزمایش از اعضای خانواده، میزان رادیواکتیو در بدن او بیش از حد مجاز ارزیابی شده است. این پرونده در اختیار دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی بود.
فرزندان هاشمی رفسنجانی مرگ او را «مشکوک» می خوانند و سیاستمداران رقیب می گویند که او در «استخر فرح»، محلی که ظاهرا به اشتباه به شهبانو ایران نسبت داده می‌شود، «کشته» شده است.
۳. محمود هاشمی شاهرودی؛ رهبری که داشت از عراق می‌آمد
معلم و استاد برخی از دروس حوزوی علی خامنه‌ای بعد از انتخاب او به رهبری در‌حالی که رهبر ۵۰ ساله جمهوری اسلامی فاقد شرط مرجعیت بود، محمود هاشمی شاهرودی (عراقی) از شیعیان عراق است که پس از شروع جنگ ایران و عراق از سوی «صدام حسین»، مورد غضب قرار گرفتند و شمار گسترده‌ای از آن‌ها به ایران آمدند. محمود هاشمی از موسسان مجلس شیعیان انقلاب اسلامی عراق است که اعضای آن پس از حمله آمریکا و نیروهای ائتلاف به آن کشور و ساقط شدن صدام حسین، بخشی‌هایی از قدرت در این کشور را در دست گرفتند.
محمود هاشمی، دومین رییس قوه‌قضاییه ، منصوب خامنه‌ای است و ۱۰ سال این سمت را در اختیار داشت. او قبل و بعد از ریاست قوه‌قضاییه، از فقه‌های شورای نگهبان بود که از سوی خامنه‌ای منصوب می‌شوند. در حکم دیگری از سوی خامنه‌ای، محمود هاشمی رییس شورای حل اختلاف میان قوای سه گانه شد. نشانه‌ای از اعتماد عمیق رهبر ایران به استاد پیشین خود که گرچه عراقی بود، اما قانون اساسی جمهوری اسلامی اجازه می‌داد رهبر بعدی باشد.
«علی‌اکبر ناطق نوری» در خاطراتش، محمود هاشمی شاهرودی را یکی از گزینه‌های احتمالی برای رهبری آینده جمهوری اسلامی خوانده بود. پس از مرگ اکبر هاشمی رفسنجانی، خامنه‌ای در حکمی دیگر، محمود هاشمی را به ریاست مجمع تشخیص مصلحت نظام منصوب کرد. این دوره هم‌زمان با بیماری اوست که سرانجام دی۱۳۹۷ به مرگ وی منجر شد.
«محمدرضا باهنر»، از چهره‌های سیاسی محافظه‌کار، بعدا گفت که «قصور پزشکی» باعث مرگ یکی از مهم‌ترین امیدهای جانشینی خامنه‌ای شده و اعلام کرد که «در یکی از عمل‌های جراحی که بر روی هاشمی شاهرودی صورت گرفت، به‌جای غده، کلیه را از بدن او خارج کردند.»
۴. صادق آملی لاریجانی؛ چهره منفور ملی و سیاستمدار نامحبوب حکومت
«صادق لاریجانی»، برادر کوچک خانواده سیاسی و نه‌چندان خوشنامی است که در سال ۱۳۸۸ در میانه اعتراضات گسترده به نتایج انتخابات ریاست‌جمهوری، از شورای نگهبان به ریاست قوه‌قضاییه منصوب شد. برخورد خشن و دور از موازین حقوقی و قضایی در دوره او با معترضان دستگیر شده، به‌سرعت چهره خشن و ضد حقوق‌بشری لاریجانی را نشان داد که ابایی از خط‌و‌نشان کشیدن‌های سیاسی برای رقبایش نداشت.
او در سال‌های اخیر دوره ۱۰ ساله ریاست قوه‌قضاییه، از خامنه‌ای اجازه گرفت که برخی از اصول مهم آیین دادرسی را کنار بگذارد و برای رسیدگی به پرونده‌های اقتصادی، مرحله تجدیدنظر را حذف کرد و در احکام اعدام، مدت زمان ۱۰ روزه تعیین کرد. اعدام فوری «وحید مظلومین» که به او سلطان سکه لقب داده بودند، بابت بالا رفتن قیمت سکه از سیاه‌ترین دوره‌های ریاست او بر قوه‌قضاییه است.
او پس از پایان ریاست بر قوه‌قضاییه، دوباره به عضویت شورای نگهبان رسید و مدتی پس از مرگ محمود هاشمی، با حکم خامنه‌ای رییس قوه‌قضاییه شد. در این دوره، ابراهیم رئیسی که به ریاست قوه‌قضاییه رسیده بود، «اکبر طبری»، معاون اجرایی او را به‌اتهام فساد مالی بازداشت و به جلسات محاکمه‌ای جنجالی کشاند. این تاریخ، زمان شروع افول ستاره بخت یکی دیگر از افراد مطرح برای جانشینی خامنه‌ای است.
پس از اینکه شورای نگهبان صلاحیت برادرش علی در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۴۰۰ را رد کرد و طی آن رئیسی به ریاست‌جمهوری رسید، برای اولین بار در تاریخ جمهوری اسلامی، او به‌عنوان یکی از ۱۲ عضو شورای نگهبان، اعتبارنامه ریاست‌جمهوری رئیسی را امضا نکرد و در نامه‌ای علنی گفت که مقام‌های امنیتی بر شورای نگهبان مسلط شده‌اند. سپس از شورای نگهبان کناره گیری کرد، اما در ریاست مجمع باقی ماند. در این دوره، دیگر صادق لاریجانی موقعیت سابق در حکومت را نداشت و به‌نظر می‌رسید که دیگر بختی برای جانشینی هم ندارد.
در انتخابات دوره ششم خبرگان، او یکی از پنج نامزد برای چهار کرسی از حوزه انتخابیه مازندران بود، اما در انتخابات به موفقیت نرسید و از دوره هشت ساله مجلس خبرگان هم، حذف شد.
۵. ابراهیم رئیسی؛ برآمدن و فرو افتادن یک چهره از پیش رهبر فرض شده
ابراهیم رئیسی، محتمل‌ترین فرد برای جانشینی خامنه‌ای در ۳۵ سال اخیر بود که در سقوط هلی‌کوپتر جان خود را از دست داد. دادستان کل کشور، دادستان دادگاه ویژه روحانیت، معاون اول قوه‌قضاییه و فردی که بابت صدور احکام اعدام هزاران زندانی سیاسی در تابستان ۱۳۶۷ به «قصاب تهران» و عضو «هیات مرگ» مشهور است، فرد برکشیده خامنه‌ای بود که ستاره اقبالش پس از دوره‌ای از مدیریت در قوه‌قضاییه با انتصاب به تولیت آستان قدس، درخشیدن گرفت؛ در بزرگترین موقوفه شیعه که حرم امام هشتم این شاخه از مسلمانان است و امکانات مالی کم‌نظیری در ایران دارد.
رئیسی در انتخابات ریاست‌جمهوری ۱۳۹۶، رقیب «حسن روحانی» بود که در تبلیغات او را فردی خواند که فقط اعدام بلد است. بلافاصله پس از شکست در انتخابات، خامنه‌ای او را به ریاست قوه‌قضاییه منصوب کرد، اما در میانه راه، رئیسی در انتخابات ۱۴۰۰ نامزد شد و با حذف همه رقیبان که دامنه آن به «علی لاریجانی»، سازنده برنامه‌های امنیتی «هویت» و «چراغ» در دوره ریاست بر صداوسیما رسید، پیروز انتخابات شد. او تنها فردی در تاریخ جمهوری اسلامی است که مدتی پس از پیروزی در انتخابات، ریاست قوه‌قضاییه را هم بر عهده داشت.
تا زمان سقوط هلی‌کوپتر، رئیسی سه سال رییس‌جمهور ایران بود و برای شهروندان ایرانی، کاملا چهره ای شناخته شده و آماده جانشینی در صورت فوت خامنه‌ای بود؛ اما برنامه‌های احتمالی با سقوط او تکمیل نشد و محتمل‌ترین فرد برای انتخاب به‌عنوان سومین رهبر جمهوری اسلامی، یک روز پیش از تشکیل دوره ششم خبرگان رهبری، اعلام شد که جان‌اش را در حادثه از دست داده است.
در میان کشورهایی همچون ایران که عملا رهبر آن مادام العمر است، ایران از معدود کشورهایی است که گزینه رسمی جانشینی در آن نامعلوم است و همواره با حدس و گمان رو‌به‌رو بوده است. چهره‌های کنونی جانشینی ممکن است «علیرضا اعرافی» و «محمدرضا مدرسی مصلی»، معروف به مدرسی یزدی، هر دو از شورای نگهبان و «مجتبی خامنه‌ای»، فرزند دوم رهبر کنونی باشند؛ اما هیچ‌چیز مشخص نیست و بنابر گفته اعضای شورای نگهبان، فقط چند فرد خاص از نمایندگان ممکن است فهرست افراد و گزینه‌های جانشینی را بدانند که نام آن‌ها را به خامنه‌ای مطرح کرده‌اند.
ایران وایر