این گزارش درباره رواج گسترده تبلیغ دعانویسی و رمالی در شبکه‌های اجتماعی خصوصا اینستاگرام است. نویسنده، این پدیده را بررسی و با صحبت با کارشناسان دلایل وضعیت موجود را واکاوی کرده است.
«دیگه پیش دعانویس نرو. با این کاری که من می‌گم هرچی طلسم و چشم‌زخم و انرژی منفی رااز زندگیت دور کن.» زن جوان با لباس‌های رنگی و چهره شاداب در آشپزخانه‌ای ایستاده و در حالی که یک جلد قرآن روی میز کنار دستش است، با آب‌و‌تاب از «تکنیک» باطل کردن طلسم و جادو برایتان می‌گوید. در نگاه اول تصور می‌کنید قرار است از یک دستور پخت جدید غذا با طعم متفاوت برایتان بگوید؛ اما نه، قرار است با یک مشت اسفند و چند آیه قرآن طلسم و جادو رابرایتان باطل کند و شما را از هر دعانویسی بی‌نیاز.
کافیست در اینستاگرام کلمات طلسم، دعا یا معجزه را جستجو کنید تا ببینید چطور صدها روش مختلف در صفحه‌هایی با تصویرهای جذاب برایتان باز میشود؛ از نذر و دعا و معجزه برای راه‌گشایی شما یا بستن دهان مادر شوهر گرفته تا دعای رزق و روزی. از «تکنیک هفت‌گره» بگیر تا معجزه سوره «قریش».
بررسی کوتاه صفحه‌هایی که دعانویسی، فال‌گیری، از بین بردن طلسم و جادو و مسائل ماورای طبیعی مانند این‌ها را تبلیغ می‌کنند، در قدم اول نشان می‌دهد که این صفحه‌ها در اینستاگرام و تلگرام پرشمارند، طرفداران و دنبال‌کنندهای بسیاری دارند و البته بعضی از آن‌ها به شدت پول‌ساز هستند.
برخی از خبرهای روز هم نشان می‌دهد که کسانی که با تکیه به این باورها در فضای مجازی فعالیت می‌کنند، به شدت تاثیرگذار هستند. در آخرین روزهای مرداد امسال، هجوم مردم به بازار برای خرید طلا خبرساز شد. جستجوی اندکی در فضای مجازی نشان داد که برخی پیام‌ها در خوش‌یمن بودن خرید طلا در ۱۳ ماه صفر یعنی ۲۹ مرداد، گروهی از مردم را تحریک کرده تا حتما در آن روز طلا بخرند.
پژوهش‌ها هم حکایت از تولید انبوه محتوا در این حوزه دارد. «محمد علی دادگسترنیا»، پژوهش‌گر علوم اجتماعی محاسباتی، که کلان‌داده‌های شبکه‌های اجتماعی را در بازه زمانی ۱۳۹۵ تا ۱۶ مهر ۱۴۰۲ بررسی کرده بود، به رسانه‌ها گفته بود که در این بازه در اینستاگرام نزدیک به یک میلیون محتوا توسط ۱۱۶ هزار کاربر در زمینه دعانویسی، رمالی و مسائل خرافی از این دست، تولید شده که بیش از ۳۰۰ میلیون لایک خورده و ۱۳ میلیون پاسخ دریافت کرده است. همچنین در کانال‌های تلگرامی هم نزدیک به ۴ میلیون محتوا از بیش از ۲۰۰ هزار کانال استخراج شده که بیش از ۱۰ میلیارد بازدید داشته است.
گرایش به خرافات؛ از ریشه‌های دینی تا سرنخ های روانی
همه این فعالیت‌ها و واکنش‌ها در فضای مجازی و نمود واقعی آن نشان می‌دهد که باور به خرافاتی از این دست در جامعه چقدر عمیق است.
«محمد جواد اکبرین»، دین‌پژوه، درباره ریشه گرایش به خرافات و اتفاقات ماورای طبیعی به ایران‌وایر گفت: «کسانی که به امور فرازمینی، مانند دین ایمان دارند، توقع دارند چیزهایی فراتر از معادلات عادی زندگی کمک‌شان کند. باورشان این است که معادلات منطقی زندگی نمی‌تواند همه گره‌ها را باز کند. دستی فراتر از معادلات روزمره زندگی باید وجود داشته باشد تا آن گره‌ها را باز کند و آن دست خداست؛ پس هر جا پای ایمان در میان باشد، حتما پای چیزهایی در میان است که ممکن است دلیل علمی و منطقی نداشته باشد.»
او افراد باورمند به دین را به دو دسته تقسیم کرد: افرادی که علی‌رغم باور به دین و خدا مراقب هستند که قاعده زندگی‌شان، از نظر منطقی قابل دفاع باشد و اگر جایی منطق و قواعد علمی واقعا جواب نداد و گره‌ای واقعا باز نشد، مثلا در یک بیماری سخت، در کنار مراجعه به پزشک و طی کردن راه‌های علمی درمان، دستی به دعا بردارند و خیراتی بکنند. به گفته این پژوهش‌گر دین، دسته دوم کسانی هستند که پایبند به مناسبات و قواعد علمی نیستند و ایمان‌شان تنه به تنه خرافه میزند. آن‌ها گرفتار راه‌هایی می‌شوند که حتی برای افراد مومن قابل دفاع نیست.
«صبا آلاله»، روان‌تحلیل‌گر سیاسی و اجتماعی، هم معتقد است که دو عامل شخصیت انسان و نوع رشد آن در کنار تجربه شرایط بیرونی و اجتماعی در گرایش افراد به خرافات تاثیرگذار است. او به ایران‌وایر گفت که بر اساس تحقیقات، هرچه آگاهی، دانش و مهارت‌های فرد در خانواده یا جامعه افزایش پیدا کند، احتمال رفتن آن‌ها به سمت افکار خرافی کمتر میشود. چرا که این افراد وقتی با یک مشکلی روبه‌رو می‌شوند، اگر نسبت به آن مشکل آگاهی داشته باشند و از مهارت کافی برای حل مشکلات و مسائل برخوردار باشند، قطعا انتخاب‌شان این است که از آن مهارت استفاده کنند. ولی، وقتی فردی ناآگاه است، مهرورزی بلد نیست و مهارت برقراری رابطه درست را ندارد؛ مثلا مهارت رابطه با مادر شوهر، جاری، همسر و فرزند، سعی می‌کند مشکل خود را از راه‌هایی مثل کمک گرفتن از دعانویس و جادو و طلسم حل کند.
از «حکیم باشی» در فیلم‌فارسی تا دعانویسی در اینستاگرام
رواج شدید خرافات در ایران در حالیست که روانشناسان و جامعه‌شناسان معتقدند مردم با بالا رفتن آگاهی و مهارت‌های آن‌ها در شیوه‌های حل مشکل، کمتر به سراغ این روش‌ها میروند. تا یک دهه پیش از انقلاب نقش خرافات در زندگی روزمره مردم چنان زیاد بود که افراد برای هر مشکل خود به سراغ رمال و دعانویس میرفتند.
در همان دوره‌ای که دولت سعی داشت با استفاده از طرح‌های «پزشک روستا» یا «سپاه دانش» سوادآموزی را توسعه داده و خدمات را گسترش دهد، «پرویز نوری»، با ساخت فیلم «حکیم‌باشی» با استفاده از بازیگران سرشناس فیلم‌های عامه‌پسند آن دوره مثل «نصرالله کریمی»، عمق ریشه خرافات در توده‌های مردم ایران و مقاومت آن‌ها در استفاده از تحصیل‌کردگان، از جمله پزشکان جوان را به نمایش گذاشت. اما نکته این‌جاست که جامعه ایران از سال ۱۳۵۱ که این فیلم ساخته شد تا ۱۴۰۳، از نظر سطح آگاهی و دانش بسیار تغییر کرده است.
بر اساس آماری که وزارت علوم منتشر کرده، در حال حاضر 20 درصد از جامعه ایران را فارغ‌التحصیلان دانشگاهی تشکیل می‌دهند. آمار دیگری نشان می‌دهد که ایران از نظر فارغ‌التحصیلان سالانه در رشته‌های علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات رتبه بالایی در میان کشورها دارد. با این‌حال، گشت‌وگذار در شبکه‌های اجتماعی نشان می‌دهد که این سطح از تحصیلات و بالا رفتن اطلاعات علمی مانع گرایش مردم به خرافات نشده است.
«الی خرسندفر»، جامعه‌شناس به ایران‌وایر گفت که اعتقاد به خرافه و طلسم ریشه‌های تاریخی در سنت‌ها و آیین‌ها دارد و بخشی از آن نسل به نسل منتقل میشود، اما هرچه یک جامعه توسعه یافته‌تر باشد و نظام سیاسی آن زیرساخت‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را طوری ایجاد کرده باشد که پاسخگوی نیازهای افراد آن جامعه باشد و بتواند ابهام‌ها از سرنوشت و آینده مردم را کم کند، در چنین جوامعی گرایش به مسائل ماورای طبیعت برای حل و تفسیر مشکلات و پیش‌بینی آینده، کمرنگ‌تر میشود.
اعتقادی که می‌تواند زندگی را نابود کند
در کنار استقبال شدید از صفحات دعانویسی و طلسم و جادو، کاربران زیادی هم مخالف و منتقد این صفحات هستند. در نظرخواهی خبرنگار ایران‌وایر بسیاری گفته‌اند که به نذر و دعا و معجزه اعتقاد ندارند.
یکی از کاربران برای خبرنگار ایران‌وایر نوشته که معتقد است این چیزها زندگی آدم را نابود می‌کند و آدم وابسته به خرافات انسان بسیار ضعیفی است. برخی هم نوشته‌اند که این خرافات وسیله سوءاستفاده بسیاری از شیادان و افراد نادان در کشورهای عقب‌مانده هستند.
«ماندانا» اما نوشته اعتقادات قدرتمندند. شکل عوض می‌کنند ولی از بین نمی‌روند. جان‌پناه بسیاری هستند و گاه ضرر اعتقادات نوین از قدیمی‌ها بیشتر هم است.
این پست‌ها منتقدان بسیاری نیز دارند و بحث و جدل زیر این پست‌ها همواره بسیار است. در پستی، فردی که تنها صدایش می‌آید می‌گوید اگر حسرت ماشین و خانه به‌دلت مانده، خواسته‌ات را روی یک دستمال کاغذی بنویس و آن را آتش بزن و خاکستر آن را در ظرفی نگه دار.
همچنین نوشته برای این‌که دوستت دیوانه‌وار عاشقت شود اسمت را کامنت کن و به این شماره‌ای که در پست است تماس بگیر. کاربری هم زیر این پست از صاحب صفحه پرسیده که خودش با این روش صاحب چند خانه و ماشین شده؟ و گفته که چقدر مردم ساده‌انگار هستند که اسمشان را زیر این پست نوشته‌اند.
نسترن کاربر دیگری زیر یکی دیگر از این پست‌ها نوشته چقدر آدم بی‌سواد اینجا زیاد است و چقدر همه متاسفانه باور دارند.
صبا آلاله، روان‌تحلیل‌گر در این‌باره به ایران‌وایر گفت که همه افراد جذب تبلیغ خرافات نمی‌شوند. افرادی که ترس‌ها و اضطراب‌های بیش از حد اندازه دارند، یا مهارت نه گفتن را بلد نیستند، یا خیلی تلقین‌پذیر هستند، ممکن است بیشتر گرایش به خرافات داشته باشند. همچنین افرادی که دچار خودشیفتگی هستند، شخصیت پارانوئید دارند یا وسواسی و مضطرب هستند، بیشتر رفتارهای خرافاتی دارند و بیشتر به آن گرایش دارند.
به اعتقاد این روان‌شناس، افراد به این دلیل به سراغ خرافات میروند که پاسخی برای ترس‌ها، اضطراب‌ها یا توهمات‌شان داشته باشند.
نقش پررنگ پول؛ «مرسی که از خزانه غیب به من می‌بخشی»
بررسی پست‌های مربوط به خرافات در شبکه‌های اجتماعی و اخبار مرتبط با آن نشان می‌دهد که نقش پول هم در میان کسانی که به‌دنبال حل مشکل از طریق خرافات هستند، بالاست و هم در میان کسانی که پست میگذارند یا خدمات می‌دهند.
در این پست‌ها، عده‌ای عمدا تصاویر خود را در محلی مجلل و پرزرق و برق ضبط می‌کنند. یکی از آن‌ها زنی است که در یک خانه بسیار مجلل با مبل‌های استیل بزرگ و طلایی از «معجزه تکنیک سوره قریش» می‌گوید و اصرار دارد که این تکنیک برکت را به خانه‌ها می‌آورد. او از دنبال‌کنندگان خود می‌خواهد اسمشان را زیر پست بنویسند تا با هم همراه شوند.
پست دیگری، تصویر فردی را نشان می‌دهد که به داخل یک استخر روباز مدرن شیرجه میزند و زنی که شالش را به گونه‌ای متفاوت بسته به شما از معجزه «نذر نخود با ذکر یا علی» می‌گوید که این نذر برای خواسته‌های نشدنی و غیرممکن است که شاید منظورش همان داشتن خانه‌ای با استخر روباز و مدرن باشد. شرط اول اما این است که هزار بار ذکر یا علی را روی هر 12 نخود بخوانی. اما ماجرا تنها به هزار بار ذکر یا علی تمام نمی‌شود. پیش از هر چیز باید در قسمت کامنت برای صاحب این پست بنویسید: «خدایا مرسی که از خزانه غیب به من می بخشی.»
بسیاری از این صفحه‌ها بیش از سیصد هزار دنبال‌کننده دارند که به نظر می‌رسد که به آن محتوایی که در این صفحه به‌دست می‌آورند، باور هم دارند . زیر یکی از همین پست‌ها بیش از هزار نفر جمله‌ای را که صاحب اکانت از آن‌ها خواسته برایش کامنت کرده و از او تشکر هم کرده‌اند.
درخواست نوشتن کامنت از طرف کسانی که این پست‌ها را میگذارند هم به نوعی گرفتن منفعت از پست‌های اینستاگرامی‌شان است. این کامنت‌ها باعث بیشتر دیده شدن پست‌ها، بالا رفتن دنبال‌کننده‌ها و امکان بهره‌گیری مالی از این صفحه‌ها میشود.
البته فعالان دیگری در شبکه‌های اجتماعی مثل تلگرام هم هستند که در ازای دعانویسی و ارسال پاکت‌های دعا از طریق تیپاکس، پول می‌گیرند. ظاهرا پلیس فتا یا دستگاه‌های دیگر هم مشکلی با این مساله ندارد چرا که اخبار نشان می‌دهد پلیس تنها سراغ افرادی رفته که به خاطر فعالیت در حوزه دعانویسی و طلسم و جادو کلاه‌برداری کرده و از آن‌ها شکایت خصوصی شده است.
محمدجواد اکبرین، یکی از دلیل فراوانی گرایش به خرافات در شبکه‌های اجتماعی را درماندگی بخش بزرگی از جامعه ایران دانست. این دین‌پژوه به ایران‌وایر گفت: «وقتی حکومتی به‌ویژه حکومت‌های استبدادی، زندگی را بر مردم چنان تباه و سیاه می‌کنند که همه راه‌های زندگی خوب بر آن‌ها بسته میشود، نمی‌توانند اقتصاد خوب، بهداشت و درمان خوب و رفاه خوبی داشته باشند، دچار استیصال و اضطرابی می‌شوند که باعث گرایش آن‌ها به خرافات میشود.
این دقیقا آن نقطه‌ای است که حکومت‌های استبدادی هم از آن حداکثر سوءاستفاده را می‌کنند. از راه‌هایی وارد می‌شوند، که مردم گرفتارش شده‌اند. اگر مردم از راه‌هایی مثل جادو، پیش‌گویی، فال‌بینی، استخاره و روش‌هایی شبیه آن دنبال حل مشکلات زندگی و رهایی از بحران‌هایی که عمدتا ساخته دست حکومت استبدادی است، میروند، حکومت استبدادی هم از همین راه نیروها و آرزوها و توانش را بر مردم تحمیل می‌کند. مثلا فردی را می‌آورد و برای این‌که مردم به او اعتراض نکنند، می‌گوید این فرد نظرکرده امامان است، یا درباره او خوابی دیده شده یا مردم دیده‌اند که در جایی معجزه کرد است.»
الی خرسندفر، جامعه‌شناس هم نظر مشابهی دارد. او معتقد است که جامعه ایران دارای بحران است و با حکومتی مواجه است که هم بحران تولید می‌کند و هم از بحران تغذیه می‌کند.
به گفته این جامعه‌شناس، افراد در چنین جامعه‌ای ثبات اجتماعی، اقتصادی و روانی ندارند و نظامی را هم نمی‌بینند که بتواند وضعیت موجود را بهتر کند. در چنین جوامعی درصد امید به زندگی و پیدا کردن چشم‌اندازی مناسب برای آینده کاهش پیدا می‌کند. در این شرایط بسیاری از افراد مجبورند به مکانیزم‌هایی رو بیاورند که آن‌ها را از شرایط عدم قطعیت نجات بدهد و بتواند نویدبخش وضعیت و شرایط بهتری باشد. الی خرسندفر می‌گوید دقیقا این اتفاق در جامعه ایران افتاده است.
توصیفی که جامعه‌شناسان از ناامیدی در جامعه ایران و دلایل رجوع به خرافات دارند، توصیفی است که آمار هم تصویری از آن دارند؛ جامعه‌ای که نزدیک به نیمی از جمعیت بیکار آن را فارغ‌التحصیل دانشگاه‌ها تشکیل می‌دهند، لابد روزبه‌روز، هر چه بیشتر اعتقاد خود را به دانش و آگاهی از دست می‌دهند.
شهره مهرنامی
ایران وایر