بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، در سال‌های تحصیلی ۱۴۰۰-۱۴۰۱ و ۱۴۰۱-۱۴۰۲ به ترتیب ۹۱۱ هزار و ۹۳۰ هزار کودک ۶ تا ۱۷ ساله از تحصیل بازمانده‌اند.
مرکز پژوهش‌های مجلس ایران، علت اصلی را فقر اعلام کرده و گفته سهم ناچیزی از علل بازماندن از تحصیل به والدین مربوط می‌شود. این مرکز راه چاره را «نظارت مجلس بر دولت برای فراهم کردن آموزش رایگان» دانسته و گفته جریمه یا پیگرد قضایی اولیا موثر نیست.
طبق اصل ۳۰ قانون اساسی ایران، «دولت موظف است آموزش رایگان را برای همه ملت تا پایان دوره متوسطه فراهم سازد». مسئولان وزارت آموزش و پرورش هم بارها بر غیرقانونی بودن گرفتن شهریه ثبت‌نام در مدارس دولتی اصرار کرده‌اند. از جمله آنها، علی فرهادی، سخنگوی وزارت آموزش و پرورش، است که اخیرا بر این موضوع تأکید کرد.
با وجود این به گفته کسانی که با بی‌بی‌سی فارسی صحبت کرده‌اند «ادارات آموزش و پرورش به مدارس دولتی برای دریافت شهریه از والدین به عناوین مختلف، از جمله کمک به مدرسه، فشار می‌آورند».
معاون پیشین یک مدرسه دولتی، که نخواست نامش ذکر شود، به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید: «با وجود این‌که دائما می‌گویند مدارس دولتی نباید شهریه دریافت کنند، هر سال خرداد ماه که می‌رسد از طرف اداره جلساتی برای مدیران و معاونان برگزار می‌کنند و توضیح می‌دهند که باید از دانش‌آموزان پول گرفته شود. حتی اصرار می‌کنند که بدون دریافت وجه، کارنامه‌ها را تحویل ندهیم.»
معلمان و مدیران از شهریه گرفتن از دانش آموزان ابراز نارضایتی می‌کنند اما می‌گویند از آنجا که اداره بودجه‌ای به آنها نمی‌دهد، برای تامین هزینه‌ها ناچار به این کار هستند. مدیر یکی از مدارس دولتی با اشاره به کمی حمایت دولت‌ها از مدارس در دو دهه اخیر به بی‌بی‌سی گفت که بارها برای تأمین هزینه‌های جاری، مثل آب، برق و حتی برگه‌های امتحانی با مشکلات جدی روبه‌رو شده‌اند.
گزارش‌های میدانی و تحقیق بی‌بی‌سی فارسی نشان می‌دهد که در بیشتر مدارس دولتی، «کمک‌های اجباری به مدرسه» هنگام ثبت‌نام امری رایج شده است. در مقابل سخنگوی وزارت آموزش و پرورش، به‌تازگی گفته که این موضوعی فراگیر نیست و تنها در بعضی مدارس دولتی، خانواده‌ها مجبور به پرداخت وجه برای ثبت‌نام می‌شوند. اما شواهد و گزارش‌های پدر و مادرها نشان می‌دهد که این کار در بسیاری از مدارس به روند تبدیل شده است.
مادر یکی از دانش‌آموزان کلاس اول به بی‌بی‌سی فارسی گفت که برای ثبت‌نام دخترش از او خواسته‌اند پنج میلیون تومان پرداخت کند و در پاسخ به اعتراضش گفته‌اند: «اگر سؤالی داری، وقت ما را نگیر و برو!»
مادر یکی دیگر از دانش‌آموزان که در اسلام‌شهر زندگی می‌کند، با اشاره به فقر گسترده در محله‌شان می‌گوید که شهریه‌ها به بهانه‌ای تبدیل شده‌اند برای پدرانی که خواهان کار کردن فرزندانشان به عنوان کمک‌خرج هستند تا از تحصیل آنها جلوگیری کنند. به گفته این مادر، که درخواست کرده هویتش محفوظ بماند، این وضعیت باعث شده که هر سال عده کمتری از کودکان محله‌شان به مدرسه بروند.
ترک تحصیل در مقاطع متوسطه اول و دوم و جذب این کودکان به بازار کار، موضوعی است که سخنگوی وزارت آموزش و پرورش ایران هم اخیراً به آن اشاره کرده است. البته او این پدیده را به عنوان «انتخاب راه دیگر از طرف دانش‌آموزان و خانواده‌هایشان» توصیف کرده و علت آن را جذابیت بازار کار در برخی شهرها دانسته است.
منتقدان می‌گویند سیاست انکار از طرف معاون وزیر در شرایطی است که علیرضا کاظمی، وزیر آموزش و پرورش دولت مسعود پزشکیان هم، اولویت وزارتش را «اقامه فرهنگ نماز و قرآن در مدارس» اعلام کرده است. آن هم در شرایطی که امسال، زنگ مدارس درحالی به صدا درمی‌آید که به گفته معاون ابتدایی وزیر آموزش و پرورش تنها در مقطع ابتدایی ۱۶۴ هزار کودک از تحصیل بازمانده‌اند.
مهشید حسینی
بی‌بی‌سی