حوزه حمایت از اینس‌تکس ظاهرا به کشورهای بیشتری گسترش یافته و اعتباراتی هم در آغاز کار برای ایران در نظر گرفته شده است. اما این حمایت‌ها بی‌چشم‌داشت نیست. چالش اصلی رفتار و سیاست منطقه‌ای ایران باقی می‌ماند.
به دنبال برگزاری کمیسیون مشترک برجام در روز جمعه (هفتم تیر ۲۸ ژوئن) در وین امیدهایی برای یک گشایش در مبادلات تجاری ایران با جهان در بحبوحه تحریم‌های آمریکا ایجاد شد. علاوه بر فرانسه، بریتانیا و آلمان، هفت کشور دیگر اروپایی نیز گفتند از برجام حمایت می‌کنند. چین و روسیه هم وعده همکاری داده‌اند.
هم‌چنین اعتباری برای ایران در نظر گرفته شده که فعلا در محدوده میلیونی است و برای این است که ایران بتواند با استفاده از آن خریدهای ضروری‌اش برای تامین دارو و مواد غذایی را انجام دهد.
دویچه وله:
اما آنچه برای ایران اهمیت دارد، تضمینی برای فروش نفت و دسترسی به پول فروش آن است. اقدامی که در حال حاضر از توان اروپا خارج است. عباس عراقچی، معاون وزیر خارجه ایران چندان راضی از این جلسه بیرون نیامد. او دستاورد این نشست را “گامی به جلو” اما ناکافی دانست و گفت: «بدون اینکه خرید نفت از ایران انجام شود یا اعتبارات خاصی برای آن در نظر گرفته شود اینس‌تکس نمی‌تواند انتظارات ما را به طور کامل برآورده کند. بنابراین کشورهای اروپایی باید به طور جدی بحث فروش نفت ما را در دستور کار خود داشته باشند.»
ایران تهدید کرده است که اجرای تعهدات خود در چارچوب برجام را کاهش می‌دهد. از جمله این که ذخایر اورانیوم غنی‌شده ایران از سقف ٣٠٠ کیلویی تعیین‌شده در برجام عبور خواهد کرد. ضرب‌الاجل ۶۰ روزه ایران برای اروپا ده روز دیگر به پایان می‌رسد. عباس عراقچی تاکید کرده است که در مورد کاهش تعهدات برجامی ایران تصمیم‌گیری نهایی در تهران گرفته خواهد شد و او در جایگاه تصمیم‌گیری نیست.
معنای حمایت اروپا برآروده کردن همه انتظارات ایران نیست
مهران براتی، تحلیلگر مسایل سیاسی ایران
مهران براتی، تحلیلگر مسایل ایران از برلین به پیوستن هفت کشور اروپایی و تمایل روسیه و چین به پیوستن به اینس‌تکس اشاره می‌کند و به دویچه‌وله فارسی می‌گوید:
«انتظار جمهوری اسلامی این است که در این ساز وکار مالی بودجه‌ای در حدود ۲۰ یا ۳۰ میلیارد دلار به عنوان قرضه برای واردات ایران در نظر گرفته شود تا پرداخت این پول از طریق صادارت نفتی باشد که در آینده انجام خواهد گرفت. یعنی آنها این پول را قرض بدهند بدون آنکه بلاواسطه چیزی را از جمهوری اسلامی بگیرند.
راه دیگری که در نظر گرفته شده این است که اگر روسیه وارد همکاری شود، نفت ایران به روسیه برود و این کشور آن مقدار نفتی را که کشورهای اروپایی می‌خواهند با واسطه روسیه از ایران بخرند تا مستقیما تحریم‌های آمریکا شامل حال‌شان نشود. اما جالب‌تر این است که جمهوری اسلامی هنوز خود را در موضعی می‌بیند که مجبور نیست تایید کند که از تهدیداتی که کرده خواهد گذشت و همه را به عملی شدن‌کردن اینس‌تکس واگذار کرده است.»
به نظر مهران براتی اگر چین و روسیه و بخش بزرگی از کشورهای اروپایی وارد اینس‌تکس شوند و همه متحد و “با یک نظر در مقابل آمریکا وارد گفت‌وگو بشوند، امکان این هست که چیزی حدود ۴۰ درصد از انتظارات جمهوری اسلامی برآورده شود”.
اما این وعده‌ها چقدر عملی هستند؟ کشورهای اروپایی در مقابل اعطای اعتبار چه انتظاری ازایران دارند؟ اجماعی که به وجود آمده چقدر توان ایستادگی در مقابل تحریم‌های آمریکا را دارد؟ آیا این راه‌حلی موقتی است؟
مهران براتی می‌گوید: «این بستگی به این دارد که اروپا چقدر بخواهد نشان دهد که در برابر آمریکا می‌ایستد. همین آلمان از اول سال میلادی جاری ۵۰ درصد صاداراتش به ایران کم‌تر از سال پیش شده است. اما اروپا به دنبال راه‌هایی است که علاوه بر حفظ استقلال از آمریکا به مقابله کامل با این کشور نرسد. بنابراین به دنبال راه‌هایی نیست که بتواند همه انتظارات جمهوری اسلامی را برآورده کند.»
فروش نفت ایران و مشکلات راه و کار اروپا
آرش آزرمی، کارشناس اقتصاد
به نظر کارشناسان یکی دیگر از امتیازاتی که اروپا به ایران داد این بود که مهلت پیوستن ایران به اف ای تی اف را چهار ماه دیگر تمدید کرد و این کشور را در فهرست سیاه قرار نداد.
آرش آزرمی، کارشناس اقتصاد از ازمیر به دویچه‌وله فارسی می‌گوید: «این امتیاز و این که اینس‌تکس به صورت اجرای آزمایشی جلو می‌رود، حداقل این پیام سیاسی را به ایران می‌دهد که اروپا عزم این را دارد که به ایران کمک کند. اما اگر قرار باشد اینس‌تکس حجم مبادلاتی را که ایران مدنظرش است تامین کند یا باید بحث نفت حل شود که با توجه به تحریم‌های آمریکا بسیار بعید است.»
او اضافه می‌کند: «مسئله بر سر ابعاد این ساز و کار و این است که چه حد می‌تواند برای ایران کاربردی باشد. حجم صادرات ایران در سال ۲۰۱۸ به اتحادیه اروپا در سه ماهه اول نزدیک به سه میلیارد یورو بوده است. همین رقم در سه ماهه اول ۲۰۱۹ به ۲۲۰ میلیون یورو کاهش پیدا کرده که عمدتا به دلیل حذف نفت است. به همین دلیل هم ایران روی فروش نفت پافشاری می‌کند. در حال حاضر در ساز و کار اینس‌تکس منابع مالی برای ایران موجود نیست و موازنه تجاری کاملا به سمت اتحادیه اروپا سنگینی می‌کند.»
این کارشناس هم‌چنین معتقد است که وارد شدن گروهی از کشورهای ثالت به اینس‌تکس به سادگی نمی‌تواند ایران را از تنگنا نجات دهد و می‌گوید: «این کشورها ظاهرا موافقت کرده‌اند ولی بازهم با توجه به این که هرگونه ساز وکار مالی ممکن است تحت تحریم آمریکا قرار گیرد روشن نیست که این کشورها چقدر عملیاتی وارد بشوند و بخواهند وارد اینس‌تکس شوند و این چیزی است که در پرده ابهام قرار دارد. موضوع بعدی هم که مطرح شده دادن خط اعتباری به ایران است که این هم فعلا در حد حرف و طرح است و این که ایران بتواند حداقل دارو و مواد غذایی اولیه خود را که حجمی چند میلیاردی خواهد بود از اتحادیه اروپا تامین کند، به نظر فعلا دور ازدست است.»
آرش آزرمی درباره مشکلات همکاری‌های اقتصادی چین با ایران اشاره می‌کند و این که برای چین هم امکان مانور بی‌حد و حصر وجود ندارد. او در بخشی از مصاحبه خود با دویچه‌وله می‌گوید:
«درست است که چین با آمریکا مشکلات تجاری دارد (هرچند که امروز اخباری منتشر شد مبنی بر این که در اجلاس جی ۲۰ توافقات اولیه‌ای بین روسای دو کشور صورت گرفته است) اما نهایتا حجم همکاری‌های اقتصادی و تجاری چین و آمریکا چندین برابر همکاری‌های این کشور با ایران است و به نظر نمی‌آید چین حاضر به ریسک کردن روی آن باشد.»
او هم‌چنین تاکید می‌کند که باید بین شرکت‌ها و کشورها تفاوت قائل شد و اضافه می‌کند: «وقتی می‌گوییم چین، هند یا اروپا، دولت‌ها در این کشورها برخلاف ایران شرکت‌داری نمی‌کنند. شرکت‌ها سهامداران و هیات مدیره‌ای دارند که آنها تصمیم‌گیری می‌کنند. به همین دلیل است که می‌بینیم هیچ بانک اروپایی حاضر نشد با اینس‌تکس کار کند. حتی شرکت‌های دولتی چین مثل شرکت نفت چین هم که جایگزین توتال درپارس جنوبی شد، بعد از تحریم‌ها از ایران خارج شد. یا بانک کونلون چین که وابسته به همین شرکت نفتی و دولتی است، این بار برخلاف دوره قبل سختگیری بیشتری حتی روی افراد حقیقی یعنی بخش خصوصی ایرانی اعمال می‌کند و آخرین چیزی که اعلام کرده این است که فقط برسر کالاهای غیرتحریمی آنهم برای افراد ایرانی و نه حتی بخش خصوصی خدمات انجام می‌دهد.»
اروپا و سیاست منطقه‌ای ایران
به نظر آرش آزرمی از آنجا که «کنترل سیستم مالی دنیا در اختیار دلار است بنابراین ایران در ماه‌های آینده نیز کماکان با محدودیت‌های سنگینی روبرو خواهد بود و اینس‌تکس یا وعده‌هایی که روسیه مطرح کرده یا چین که جداگانه کانال‌های مالی ایجاد می‌کنند عمدتا محدود خواهد شد به حوزه کالاهای غیرتحریمی غذا و دارو و ایران برای تامین سایر نیازهایش مجبور است به بازار غیر رسمی روی آورد.»
مهران براتی به تلاش‌های اروپا برای راه‌اندازی اینتسکس کمی خوشبین‌تر است. با این حال او معتقد است که شرط جدی بودن اروپا، تلاش متقابل ایران است و می‌گوید: «اروپا به ویژه از خطر جنگ نگران است و آنرا بسیار جدی می‌گیرد. اما اگر جمهوری اسلامی در ادعاهای سیاسی خود در دنیای اسلام و به ویژه هم‌پیمانان در منطقه نگذرد و بخواهد کمافی‌السابق در رابطه با اسرائیل، عربستان و کشورهای عربی به روش کنونی ادامه دهد امکان حمایت اروپایی‌ها روز به روز کم‌تر هم خواهد شد. بنابر این صحبت بر سر این است که آیا جمهوری اسلامی فهمیده که از امکانی که اروپایی‌ها در برابرش قرار داده‌اند استفاده کند یا می‌خواهد همان راه و روش گذشته را ادامه دهد و هم‌زمان از این امکانات استفاده کند، این دو باهم ممکن نیست.»