گزارش «زیتون» از همایش ملی مطالعات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی
نخستین همایش مطالعات فرهنگی و اجتماعی آموزش عالی، علم و فناوری این هفته در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برگزار شد.
به گزارش زیتون، در این همایش که با هدف بزرگداشت دکتر محمد امین قانعی‌راد، (جامعه‌شناسی که خرداد ۹۷ درگذشت) برگزار شد، آمنه صدیقیان پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی به پژوهشی درباره شرایط اجتماعی دانشجویان پرداخت و گفت: «در این پژوهش ۱۹۷ مطالعه از بین ۳۵۰ مطالعه را انتخاب کردیم و تمرکز اصلی ما بر روی دانشجویان دانشگاه‌های دولتی وزارت علوم صورت گرفت. در این مطالعه از رویکرد ترکیبی استفاده شده و مسائلی مانند میل به مهاجرت، امید به آینده، اخلاق شهروندی و قانون‌گریزی مورد بررسی قرار گرفته است.»
صدیقیان با اشاره به نتایج این پژوهش گفت: «یک پنجم دانشجویان از دخانیات و یک چهارم آنها مشروبات الکلی مصرف می‌کنند، یک چهارم آنها به فکر خودکشی هستند و یک پنجم آنها نیز با نیروی انتظامی درگیر می‌شوند.»
این پژوهشگر همچنین با اشاره به بخش مقایسه‌ای این پژوهش گفت: «ما در مطالعات خود، مسائل و معضلات اجتماعی دانشجویان چهار کشور آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا را نیز انتخاب کردیم که در بین این افراد نیز مصرف مواد مخدر، مشروبات، سرقت، خشونت جنسی و مصرف دخانیات مورد بررسی قرار گرفت و در نهایت برنامه‌هایی که این دانشگاه‌ها برای پیشگیری از شیوع این معضلات به کار گرفته بودند را نیز مطالعه کردیم. اغلب کشورهای توسعه یافته افزایش برنامه‌های آگاهی‌بخشی را بهترین راهکارهای پیشگیری از شیوع معضلات اجتماعی در دانشگاه‌ها و در بین دانشجویان پیاده می‌کنند و به نظر می‌رسد در کشور ما نیز باید این برنامه‌ها جدی گرفته شود.»
یک پنجم دانشجویان از دخانیات و یک چهارم آنها مشروبات الکلی مصرف می‌کنند، یک چهارم آنها به فکر خودکشی هستند و یک پنجم آنها نیز با نیروی انتظامی درگیر می‌شوند.
او تاکید کرد که تقریبا در تمامی مسائل و معضلات اجتماعی، دانشجویان وضعیت بهتر از سایر بخش‌های جامعه را دارند و آنچه که در بین دانشجویان شایع است، این است که امید به آینده، رضایت از زندگی و دغدغه‌های کار در بین دانشجویان بسیار جدی‌تر از سایر اقشار جامعه وجود دارد.
ویرانی ناشی از فقدان نگاه فرهنگی به دانشگاه
نعمت‌الله فاضلی، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی در این همایش از پیامدهای «فقدان نگاه فرهنگی به دانشگاه» گفت و تاکید کرد: «آنچه که امروز فرهنگ را به معضل دانشگاه‌ها تبدیل کرده است همان فقدان نگاه فرهنگی به این مراکز است. در این شرایط دانشگاه ناخواسته مقاومت می‌کند و در نهایت نتیجه‌ای جز ویرانی را ندارد.»
فاضلی افزود: «دو نیروی بازار و تجاری شدن و همچنین ایدئولوژی و سیاست، تهدید اصلی فرهنگ دانشگاهی به شمار می‌رود. در واقع در نیروی تجاری شدن به شدت تأکید بر این است که دانشگاه‌ها کارآفرین شوند و در نیروی سیاسی نیز منافع ایدئولوژیک در دانشگاه‌ها غلبه پیدا می‌کند و این مفاهیم موجب می‌شود که فرهنگ در دانشگاه‌ها تهدید شود. بازار و قدرت سیاسی به هیچ عنوان به فرهنگ علم، اخلاق و معنویت علاقه‌مند نیست، به همین دلیل باید با هویت دادن به فرهنگ دانشگاهی این بخش دانشگاه‌ها تقویت شود و بتواند بر قدرت و سیاست سلطه داشته باشد. در واقع از دیدگاه بازار و قدرت سیاسی دانشگاه ابزاری برای سلطه محسوب می‌شود و نتیجه این دیدگاه در کشورهایی مثل ایران که کمتر دموکراتیک هستند، موجب خواهد شد که فرهنگ را در دانشگاه‌ها به حاشیه براند.»
این استاد دانشگاه نسبت به حرکت دانشگاه در جهت منافع اقتصادی و سیاسی هشدار داد و گفت: «وقتی فرهنگ در دانشگاه‌ها به حاشیه برود، مأموریت اصلی این مراکز که پرورش انسان آکادمیک، پرورش سوژه، شهروند و خردورزی است، به حاشیه رفته و بزرگترین بحران در آموزش عالی این است که در جهت منافع اقتصادی و سیاسی فعالیت کند. در واقع در حال حاضر بحران آموزش عالی این است که نتوانسته مأموریت اصلی خود را که همان پرورش انسان مدرن، شهرنشین است، به جای آورد. البته این نگاه به معنی قطع ارتباط با بازار و سیاست نیست، بلکه بازنگری در شیوه ارتباط می‌تواند دانشگاه‌ها را از سلطه این دو نیرو نجات بدهد؛ چرا که در این شرایط دانشگاه می‌تواند مولد قدرت باشد نه سلطه.»
روند فرسایشی جذب فارغ‌التحصیلان خارج و مهاجرت دوباره
سعیدی پژوهشگر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی دیگر سخنران این همایش از روند فرسایشی و طولانی جذب تحصیل‌کردگان ایرانی خارج از کشور در دانشگاه‌های ایران انتقاد کرد و گفت: «فرایند جذب برای دانش آموختگان ایرانی خارج از کشور در تمام فرایندها حداقل ۱۵ ماه تا چهار سال به طول می‌انجامد و متقاضیان جذب سال‌ها برای دریافت احکام جذب منتظر مانده‌اند. این فرایند فرسایشی، طولانی، بی قاعده و سلیقه‌ای است و افراد بعد از گذراندن این دوران و چندین جلسه مصاحبه علمی، صلاحیت عمومی و استعلام‌های محلی با یک حالت تحقیر شده و آزار دیده، فرسوده و از همه مهمتر با روحیه‌ای منتقد وارد نهاد آموزش عالی می‌شوند. به گفته این پژوهشگر، با طولانی شدن فرایند جذب، چالش‌های متعددی گریبانگیر آنها می‌شود که منجر به مهاجرت دوباره آنها خواهد شد.»
فرایند جذب برای دانش آموختگان ایرانی خارج از کشور در تمام فرایندها حداقل ۱۵ ماه تا چهار سال به طول می‌انجامد و متقاضیان جذب سال‌ها برای دریافت احکام جذب منتظر مانده‌اند.
سعیدی افزود: «افرادی که بعد از اتمام تحصیل به وطن باز می‌گردند با یک ذهن فریز شده روبرو می شوند و اوایل حضورشان در کشور ارتباط مناسبی با جامعه مبدأ طی سال‌ها ایجاد نمی‌شود. در مهاجرت بازگشتی افراد شاید ۱۵ سال در ایران نباشند و ارتباط مناسب هم با جامعه آکادمی ایران نداشته باشند، بعد با یک ذهن فانتزی به ایران می‌آیند و تصویری کلیشه از گرمای روابط خانوادگی در ایران دارند. این افراد وقتی به کشور باز می‌گردند خودشان و جامعه تغییر کرده‌اند و در این شرایط تفکرات واگرایانه به خاطر سیستم قانونی کشور که در آن تحصیل کرده‌اند، برای‌شان ایجاد می‌شود.«
تاثیر دانشگاه بر تغییر وضع ذهنی جامعه
مقصود فراستخواه، عضو هیأت علمی پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم در این همایش «تغییر گروه‌های مرجع، وضع ذهنی جامعه، ارائه نظام نوین دانایی و نظام جدید معرفتی» را از کارکردهای دانشگاه دانست و گفت: دانشگاه در میان نیروهای اجتماعی و سیاسی، سبک زندگی، منابع مشروعیت و گروه‌های منزلت تغییر ایجاد کرده، به گونه‌ای که بر اثر آن طبقه متوسط را فعال می‌کند.
فراستخواه افزود: «دانشگاه بر اساس ویژگی‌هایی که دارد، به جنبش‌های اجتماعی دامن می‌زند و در ساخت‌یابی مجدد ایران تأثیرگذار است، به گونه‌ای که تغییراتی را در فرماسیون قدرت ایجاد می‌کند؛ اما به دلیل اینکه دانشگاه قلمرو مستعمره شده است، به همین دلیل در ایران شکست خورده، اما پایان نیافته است.»
او گفت که سال‌هاست تأکید می‌کنیم دانشگاه در ایران به توده بحرانی جامعه تبدیل شده است و عملکردی موثر ندارد، درحالی که باید توجه داشت که این مراکز پویا هستند و با ایدئولوژی رسمی پیش نمی‌روند.
تغییر در دانشگاه نمی‌تواند دستوری باشد
نسرین نورشاهی، رئیس موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی در این همایش بر عقل و بلوغ دانشگاه تاکید کرد و گفت: «تغییر در دانشگاه نمی‌تواند دستوری باشد، این نهاد علمی می‌تواند صلاح خود را برای بقا تشخیص دهد، پس این تنها سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان نیستند که دانشگاه باید متوجه آنها باشد، بلکه تمامی ذینفعان بیرون و افکار عمومی نیز باید متوجه دانشگاه باشند.»
رئیس موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی: در حال حاضر دانشگاه احساس کرده فضا به گونه‌ای تغییر یافته که اگر به کف جامعه نیاید، دوام و بقایش به مخاطره می‌افتد و برای اینکه باقی بماند، باید تبدیل به هویت شهر شود.
نورشاهی افزود: «بیرون دانشگاه حق ندارد به او بگوید شما چرا در خدمت جامعه نیستید، خود دانشگاهیان می‌دانند که اگر نتوانند پاسخگو باشند، متهم می‌شوند. تغییر در دانشگاه نمی‌تواند دستوری و از بالا به پایین باشد که مثلا «کارآفرین شو، جامعه‌محور شو»، بلکه دانشگاه خود این نیاز را احساس کرده است.»
رئیس موسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی گفت: «اکنون افکار عمومی و خانواده‌ها نسبت به دانشگاه حساسیت نشان می‌دهند، برای دانشگاه این موضوع مهم شده که بدانند فارغ‌التحصیلان چه سرنوشتی می‌یابند و یا محتوای درسی که ارائه می‌دهند، زائد است یا تا چه میزان طرح‌های پژوهشی دانشگاه مهم است؟ پس دانشگاه عاقل و بالغ است و در حال ایجاد تغییرات در خود است. در حال حاضر دانشگاه احساس کرده فضا به گونه‌ای تغییر یافته که اگر به کف جامعه نیاید، دوام و بقایش به مخاطره می‌افتد و برای اینکه باقی بماند، باید تبدیل به هویت شهر شود.»