ساموئل رامانی
اندیشکده خاورمیانه
در تاریخ ۱۸ ژوئن، ابراهیم رئیسی در انتخابات ریاست جمهوری ایران پیروز شد. پس از پیروزی رئیسی، ماکسیم سوسلوف، وابسته مطبوعاتی سفارت روسیه در تهران، طی پیامی از طرف ولادیمیر پوتین رئیس جمهور این کشور پیروزی رئیسی را تبریک گفت و متعهد شد که روابط دوجانبه روسیه و ایران را تقویت کند. کاظم جلالی، سفیر ایران در روسیه نیز سخنان پوتین در مورد روابط روسیه و ایران را تکرار و خاطرنشان کرد که وی اولین رهبر جهانی است که انتخاب رئیسی را به عنوان رئیس جمهور بعدی ایران تبریک گفت.
پیروزی رئیسی فرصت ها و چالش هایی را برای روسیه به وجود می آورد. مقامات روسی او را یک دوست قلمداد می کنند اما نگران خراب شدن احتمالی روابط ایران با عربستان و اسرائیل هستند که می تواند به استراتژی تعادل مسکو آسیب برساند. مقامات روسی توجه نزدیکتر به جانشینی علی خامنه ای ۸۲ ساله به عنوان رهبر عالی ایران دارند ، انتقالی که احتمالاً در دوره ریاست جمهوری رئیسی رخ خواهد داد. در حالی که جامعه کارشناسی روسیه در ابتدا انتظار تغییر در سیستم سیاسی ایران را داشت ، اجماع در مسکو برای حفظ وضعیت موجود در دوران پس از خامنه ای متمرکز است.
در جوامع متخصص روسیه و ایران، خوش بینی گسترده ای وجود دارد که پیروزی رئیسی روابط روسیه و ایران را تقویت می کند. در همین ارتباط، بوریس دولگوف، متخصص موسسه مطالعات شرقی مسکو پیش بینی کرد که رئیسی همکاری های اقتصادی و سیاسی تهران با روسیه را گسترش می دهد. ولادیمیر ساژین، یکی از اعضای ارشد موسسه شرق شناسی فرهنگستان علوم روسیه نیز پیش بینی کرد که مسکو بدون شک در لیست شرکای اولویت دار ایران قرار خواهد گرفت و دو کشور به شراکت براساس موقعیت موجود ادامه خواهند داد. سید محمد مرندی، استاد دانشگاه تهران پیش بینی کرد که سیاست خارجی رئیسی به سمت کشورهای شرق و جنوب متمایل خواهد شد و این جهت گیری مشارکت های ایران با روسیه و چین را تقویت می کند. اگرچه رئیسی از برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) پشتیبانی می کند اما امتناع قاطعانه وی از دیدار با جو بایدن، رئیس جمهور آمریکا حاکی از آن است که احیای توافق هسته ای، روابط ایالات متحده و ایران را بهبود نخواهد بخشید یا بر سیاست خارجی شرق گرای تهران تأثیر نخواهد گذاشت.
به نظر می رسد که نگرش مصالحه آمیز رئیسی نسبت به روسیه مکمل محرکهای سیستماتیک همکاری مسکو و تهران خواهد بود. در آوریل ۲۰۱۷ ، رئیسی جلسه ای بسیار تبلیغاتی با رئیس جمهور تاتارستان ، رستم مینیخانوف – که جانشین اصلی سیاست خارجی پوتین در جهان اسلام است- ، برگزار کرد و تعهد ایران در تقویت روابط خود با روسیه و تاتارستان را ستود. از آنجا که این جلسه کمتر از یک ماه قبل از انتخابات ریاست جمهوری مه ۲۰۱۷ برگزار شد که رئیسی کاندیدای آن بود ، به گمانه زنی ها مبنی بر دخالت روسیه در انتخابات ایران برای تقویت جایگاه رئیسی دامن زد. از آنجا که رهبران روسیه روابط صمیمانه ای با اصول گرایان ایرانی مانند علی لاریجانی رئیس سابق مجلس و علی اکبر ولایتی وزیر امور خارجه پیشین دارند ، این دوستی به رئیسی نیز تسری خواهد یافت.
با وجود این عوامل مثبت، وخامت بالقوه روابط ایران با عربستان و [افزایش تنش با] اسرائیل استراتژی موازنه منطقه ای روسیه را به خطر می اندازد. اگر رئیسی نظرات اصولگرایان را در عرصه ی سیاست خارجی به جای تعدیل با شدت بیشتری اجرا کند، ممکن است گفتگوهای ایران با عربستان سعودی فرو بپاشد و جنگ نیابتی ایران و اسرائیل در سوریه و عراق تشدید شود. در صورت وقوع این سناریو، ایران می تواند از روسیه بخواهد که فناوری های پیشرفته نظامی مانند سیستم دفاع موشکی S-400 را در اختیارش قرار دهد. اگرچه مقامات روسی، مانند یوری بوریسوف، معاون نخست وزیر و لوان جاگاریان، سفیر روسیه در ایران درهای فروش S-400 به ایران را باز گذاشته اند اما روسیه قبلا از فروش سیستم ضدهوایی به ایران خودداری کرده است. اگر این سناریو تکرار شود، برداشت های تاریخی ایران از روسیه به عنوان یک شریک غیر قابل اعتماد می تواند دوباره ظاهر شود. در همین راستا، روسیه برای به حداقل رساندن اختلال در استراتژی منطقه ای خود، از احیای فوری برجام حمایت می کند. اظهارات اخیر ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه مبنی بر احیای توافق هسته ای ایران قبل از ۱۴ ژوئیه که ششمین سالگرد امضای آن است، باید در این چارچوب مورد تحلیل قرار گیرد.
*نظرات روسیه در مورد ایران پس از خامنه ای: با توجه به سن بالای خامنه ای ، انتظار می رود انتصاب جانشین او در دوره ریاست جمهوری رئیسی انجام شود. کارشناسان روسی نظرات مختلفی در مورد شکل ظاهری سیستم سیاسی ایران پس از خامنه ای ابراز کرده اند. در توضیحات باشگاه بحث و گفتگو Valdai 2017 ، کارشناسان روسی احتمال تغییر سیاسی قابل توجهی را پس از مرگ خامنه ای ارائه کردند. ساژین ادعا کرد که سه گزینه برای آینده ایران وجود دارد: نخست انتقال به رهبری شورایی است که تحت آن تعداد معدودی از فقها جایگزین خامنه ای می شوند. دوم کاهش قدرت رهبری به قدرت یک سلطان مشروطه است. و سوم اینکه نظام دینی ایران هیچ تغییری نخواهد کرد. الکساندر ماریاسوف، سفیر روسیه در ایران از سال ۲۰۰۱ تا ۲۰۰۵، معتقد است که تعداد زیادی از تهدیدات خارجی باعث تداوم شرایط فعلی در ایران می شود، در حالی که کاهش تهدیدهای امنیتی ایران می تواند دموکراتیزاسیون را در این کشور تسهیل کند.
از زمان پیروزی رئیسی در انتخاباتِ غیر رقابتی، کارشناسان روسی در اعتقاد به تداوم وضعیت موجود در دوران پس از خامنه ای وحدت نظر دارند. ساژین اخیراً پیش بینی کرد که ولی فقیه بعدی «کسی باشد که از اصول انقلاب اسلامی و دستورات امام خمینی پیروی کند» ، اما اظهار داشت که انتخاب خامنه ای در سال ۹۸۹ اثبات غیرقابل پیش بینی بودن سیستم ایران است. النا دونایوا ، متخصص موسسه شرق شناسی ، با کنایه گفت که در ایران ظرف ۲۴ ساعت همه چیز تغییر می کند ، اما پیش بینی کرد که رئیسی احتمالاً جایگزین خامنه ای به عنوان ولی فقیه شود. دونایوا معتقد است که حسن روحانی ، رئیس جمهوری که دورانش به پایان رسیده ، از سیاست در ایران پس از خامنه ای به حاشیه رانده خواهد شد اما پیش بینی کرد که وی می تواند یک “حجت الاسلام” ی باشد که در جامعه روحانیت ایران نقش فعالی دارد.
انتصاب خامنه ای به عنوان رهبر عالی در سال ۱۹۸۹ و پس از درگذشت روح الله خمینی منجر به بهبود فوری روابط مسکو و تهران شد ، زیرا دیدار تاریخی میخائیل گورباچف رهبر شوروی با اکبر هاشمی رفسنجانی ، رئیس وقت مجلس ایران ، کمتر از سه هفته پس از آن اتفاق افتاد که خامنه او قدرت را به دست گرفت. روابط نزدیک شخصی خامنه ای با پوتین کاملاً مستند است ، زیرا وی رئیس جمهور روسیه را در سال ۲۰۱۵ به عنوان “چهره برجسته در دنیای امروز” توصیف کرد.
اجماع جامعه سیاست خارجی ایران در مورد اهمیت روسیه برای تهران به عنوان یک شریک در نظم جهانی چند قطبی و حمایت مسکو از ادغام ایران در نهادهای چندجانبه اوراسیا مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای نشان می دهد که روابط روسیه و ایران در هر سناریوی جانشینی خامنه ای پایدار خواهد ماند.
در حالی که تلاش ها برای احیای برجام جریان دارد، پیش بینی می شود که در دوران ریاست جمهوری رئیسی شاهد تقویت روابط روسیه و ایران باشیم. همچنین باید توجه داشت که رقابت مسکو و تهران برای نفوذ در بازسازی سوریه پس از جنگ و روندهایی همچون ادغام اوراسیا و پیوندهای هنجاری احتمالاً نقش مهمی در پیشبرد همکاری های دوجانبه بین دو کشور در دوران پس از خامنه ای خواهد داشت.