«نقطه‌زن»، صفر تا صد برنامه موشکی ایران

حمله موشکی و پهپادی ایران توانست از پدافند هوایی چند لایه اسرائیل که عموما به عنوان «گنبد آهنین» شناخته می‌شود عبور کرده و به اهدافی در خاک این کشور، مانند پایگاه هوایی نواتیم اصابت کند.

حمله‌ای که برای دومین بار، در تاریخ اول اکتبر ۲۰۲۴ (۱۱ مهر۱۴۰۳) تکرار شد و این بار سپاه پاسداران با تعداد بیشتری از موشک‌های بالستیک به اسرائیل حمله کرد و مواضع بیشتری را در خاک این کشور هدف قرار داد.

حمله‌‌ای که به باور ویلیام آلبرک، پژوهشگر امنیت جهانی در موسسه استیمسون و مدیر سابق برنامه کنترل سلاح ناتو، معادلات و چهره خاورمیانه را برای همیشه تغییر داد.

برنامه موشکی ایران در دهه‌های گذشته پیشرفت‌های چشم‌گیری داشته، به‌طوری که جمهوری اسلامی اصطلاح «نقطه‌زن» را برای بیان دقت و قابلیت‌های موشک‌هایش به کار می‌برد.

از همین‌روست که برنامه موشکی ایران به یک نگرانی جدی برای غرب، اسرائیل و برخی همسایگان عرب در خاورمیانه، طی سال‌های گذشته تبدیل شده است.

پیشرفت برنامه موشکی ایران با وجود تحریم‌های تسلیحاتی

انستیتو صلح وابسته به ایالات متحده گزارش داده که ایران دارای بزرگ‌ترین و متنوع ترین زرادخانه موشک‌های بالستیک در خاورمیانه است. ایران هم‌زمان تنها کشوری است که بدون داشتن تسلیحات هسته‌ای، موشک‌های بالستیک با برد بیش از ۲ هزار کیلومتر در اختیار دارد.

اگرچه فناوری بالستیک به زمان جنگ جهانی دوم برمی‌گردد، اما همچنان کشورهای محدودی در جهان از دانش بالستیک بهره می‌برند و مستقلا توانایی ساخت موشک‌های بالستیک را دارند.

پیشرفت فناوری موشکی ایران و دسترسی به دانش بالستیک در شرایطی صورت گرفت که ایران بعد از انقلاب، و به صورت ویژه طی دو دهه گذشته، تحت شدیدترین تحریم‌های تسلیحاتی بین‌المللی قرار داشت.
توضیح تصویر، موشک‌های ایرانی بر فراز قبه الصخره در محوطه حرم شریف، در بیت‌المقدس

علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران پیشرفت برنامه موشکی ایران زیر تحریم‌های تسلیحاتی را مورد تحسین قرار داده و در یکی از سخنرانی‌هایش گفت: «همه این پیشرفت‌های نظامی و موشک که این‌ها (غربی‌ها) از آن ناراحت هستند، همه در دوران تحریم اتفاق افتاده است.»

شورای امنیتِ سازمان ملل متحد در تاریخ ۲۳ دسامبر ۲۰۰۶ (۲ دی ۱۳۸۵) بر اساس قطعنامه ۱۷۳۷ عرضه، فروش یا انتقال مستقیم و غیرمستقیم هرگونه مواد و فناوری هسته‌ای را از جانب همه کشورها به ایران ممنوع کرد، همین طور معاملات کالاهای «دو منظوره» را، یعنی کالاهایی که هم‌زمان کاربرد صلح‌آمیز و نظامی دارند.

سه ماه بعد شورای امنیت سازمان ملل با صدور قطعنامه ۱۷۴۷ در تاریخ ۴ فروردین ۱۳۸۶، ایران را تحریم تسلیحاتی کرد و خرید و فروش هرگونه «سلاح متعارف» از سوی ایران و به ایران و همچنین انتقال دانش فناوری‌های نظامی را کاملا ممنوع کرد. بر اساس این قطعنامه، نهادها و افراد مرتبط با برنامه‌های هسته‌ای و توسعه موشک بالستیک ایران، تحریم شدند.

تحریم‌های تسلیحاتی مانع اصلی ایران برای خرید تسلیحات حتی از کشورهایی چون روسیه و چین شد که از زمان جنگ با عراق، به ایران سلاح می‌فروختند.

موشک‌های بالستیک قابلیت حمل کلاهک هسته‌ای را دارند و به باور کشورهای غربی، از آنجایی که ایران به فناوری بالستیک دست پیدا کرده، از هیچ تلاشی هم برای به دست آوردن انرژی هسته‌ای و غنی‌سازی اورانیوم در سطحی که برای ساخت تسلیحات هسته‌ای نیاز باشد، فروگذار نمی‌کند.

پس از انعقاد توافق برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در تاریخ ۲۳ تیر ۱۳۹۴ / ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵ میان ایران و شش قدرت جهانی، و در پی آن تصویب قطعنامه ۲۲۳۱، همه تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل علیه ایران لغو شد. اما تبصره‌ای که به «مکانیسم ماشه/اسنپ‌بک» شناخته می‌شود، تحریم‌های تسلیحاتی که مشخصا برنامه موشکی ایران را زیر نظر داشت تا پنج سال پابرجا می‌گذاشت. اهرمی برای تحت فشار قرار دادن جمهوری اسلامی و کنترل برنامه موشکی‌اش که حالا دیگر محدود به ایران نمانده، بلکه نیروهای نیابتی از حزب‌الله در لبنان گرفته تا حوثی‌ها در یمن آنها را اختیار دارند.

ایران اما همچنان به توسعه برنامه موشکی خود ادامه داد، تا جایی که در مارس ۲۰۱۶، ایالات متحده، بریتانیا، فرانسه و آلمان در نامه‌ای مشترک به دبیرکل سازمان ملل متحد، ایران را متهم کردند که از طریق آزمایش‌های موشکی انجام شده پس از توافق برجام، از قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت «سرپیچی» کرده است.

در نهایت دونالد ترامپ، رئیس جمهوری سابق آمریکا سال ۲۰۲۰ تصمیم گرفت از برجام خارج شود. یکی از دلایل ایالات متحده برای خروج از برجام، نبود ساز و کار کافی برای مقابله با تهدید برنامه موشکی ایران و مکانیسم کافی برای بازرسی و راستی‌آزمایی این موضوع بود.

ایران اگرچه سعی کرد نشان دهد که در برجام باقی می‌‎ماند و با پایان مهلت تعیین شده در قطعنامه ۲۲۳۱، دولت روحانی اکتبر ۲۰۲۱ تبلیغات گسترده‌ای برای خرید تسلیحات و جنگنده از روسیه و چین انجام داد، اما همچنان پابرجا بودن این تحریم‌ها، عملا این امکان را از ایران تاکنون سلب کرده است.

ایران در حال حاضر بیش از پنجاه نوع راکت، موشک بالستیک و کروز و همچنین پهپادهای نظامی را تولید می‌کند که برخی از آنها در جنگ‌های بین‌المللی مانند جنگ روسیه و اوکراین، مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

نقطه صفر: مهندسی معکوس

در زمان جنگ، برد توپخانه ایران ۳۵ کیلومتر بود، در حالی که ارتش عراق موشک‌های بالستیک اسکاد-بی با برد ۳۰۰ کیلومتر در اختیار داشت و شهرهای مختلفی در عمق خاک ایران را هدف قرار می‌داد.

هنگامی که ارتش عراق با حملات موشکی دست بالا را گرفته بود، ایران نیز به فکر استفاده از موشک افتاد.

آبان ۱۳۶۲ فرماندهی موشکی سپاه پاسداران با حضور حسن طهرانی‌مقدم راه‌اندازی شد و در آن زمان روح‌الله خمینی، رهبر وقت جمهوری اسلامی اجازه مقابله به مثل با حملات موشکی عراق را صادر کرد.

ایران برای اولین بار در سال ۱۳۶۳ موشک‌های روسی اسکاد-بی را از لیبی خریداری کرد.

محسن رضایی، فرمانده کل سپاه پاسداران در دوران جنگ روایت می‌کند که از محسن رفیق‌دوست، مسئول لجستیک سپاه خواست موشک تهیه کند و برای مذاکره به سوریه و لیبی و در آخر جنگ هم به کره شمالی اعزام شد.

لیبی با ارسال موشک به ایران موافقت کرد و با ورود ۳۰ عدد موشک‌ اسکاد-بی از لیبی در زمستان ۱۳۶۳، مستشاران لیبیایی نیز به ایران آمدند و عملیات موشکی ایران توسط این مستشاران انجام می‌شد.

در همان زمان امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده فعلی نیروی هوافضای سپاه، مسئول تشکیل یگان موشکی شد و پادگانی در غرب ایران را برای فعالیت‌های موشکی آماده کرد.

اولین حمله موشکی به عراق، در ۲۱ اسفند ۱۳۶۳ شهر کرکوک را هدف قرار داد. دو روز بعد دومین حمله موشکی ایران، باشگاه افسران ارتش عراق در بغداد را هدف قرار داد که گفته می‌شود نزدیک به ۲۰۰ فرمانده عراقی کشته شدند.

عملیات‌های موشکی ایران با اعتراض کشورهای عربی به لیبی همراه شد و با فشار این کشورها، مستشاران لیبیایی از ایران خارج شدند و قبل از خروج، موشک‌ها و سامانه‌های پرتاب را از کار انداختند. در نتیجه جمعی از اعضای نیروی هوایی سپاه با آزمون و خطا شروع به استفاده از موشک‌ها و سکوهای پرتاب کردند.

این گروه کوچک از اعضای سپاه در ادامه با باز کردن قطعات موشک‌ها و لانچرها (پرتابگر) دست به مهندسی معکوس زدند.

حسن طهرانی‌مقدم، که از او به عنوان «پدر برنامه موشکی جمهوری اسلامی» یاد می‌شود، در مستند «صفر تا صد برنامه موشکی» می‌گوید بعد از خروج مستشاران لیبایی از ایران، سیزده عضو سپاه پاسداران برای آموزش کار با موشک‌های بالستیک اسکاد عازم سوریه شدند. آنها در سوریه طی زمانی محدود، آموزش‌های لازم برای کار با موشک‌های اسکاد را فرا گرفتند.

سال ۱۳۶۴ طهرانی‌مقدم به عنوان فرمانده موشکی نیروی هوایی سپاه منصوب شد و در ادامه، از سال ۱۳۶۶ سپاه پاسداران تلاش برای تولید و ساخت موشک را به‌صورت جدی آغاز کرد.

ویلیام آلبرک، پژوهشگر امنیت جهانی و فناوری‌های همسو در موسسه استیمسون و مدیر سابق برنامه کنترل سلاح ناتو به بی‌بی‌سی فارسی می‌گوید چین و کره‌شمالی نیز در آن سال‌ها همکاری موشکی گسترده‌ای با ایران داشتند و بعدها نیز ایران از روسیه در رابطه با توسعه برنامه موشکی کمک دریافت کرد: «بیاید این واقعیت را نادیده نگیریم که ایران از نظر فنی کشوری بسیار پیشرفته‌ است و تحقیقات زیادی در زمینه جدا کردن قطعات این موشک‌ها و یادگیری نحوه ساخت آن‌ها از طریق مهندسی معکوس و مهارت‌های مهندسی برجسته انجام داده است.»

در دهه ۱۳۶۰ کره شمالی و در مرحله بعدی چین به کمک ایران برای توسعه برنامه موشکی‌اش آمدند. در نتیجه برخی قدرت‌های جهانی تلاش کردند چین را به عضویت در«رژیم کنترل فناوری موشکی»، که یک تفاهم سیاسی غیررسمی میان ۳۵ کشور عضو این پیمان برای محدود کردن ساخت، توسعه و فناوری موشکی است، درآورند. چین در نهایت به عضویت تن نداد، اما تعهد داد که به مفاد این رژیم پایبند باشد.

راکت‌های «نازعات» و «مجتمع»، اولین نسل از راکت‌های ساخته شده در ایران بودند و به فاصله کوتاهی موشک «تندر-۶۹» که در اصل موشک بالستیک کوتاه‌برد چینی B610 است، توسط نیروهای مسلح ایران بازطراحی و عملیاتی شد.

توسعه برنامه موشکی ایران، با مدیریت حسن طهرانی‌مقدم در واحد موشکی هوافضای سپاه پاسداران و حمایت احمد کاظمی، فرمانده وقت نیروی هوایی سپاه، از اوایل دهه ۱۳۸۰ شمسی برای دستیابی به فناوری‌های پیشرفته‌تر مانند بالستیک و ساخت موتور ماهواره‌بر، به‌صورت سری آغاز و سپس وارد مرحله تولید شد.

آغاز فاز دوم و جدی‌تر برنامه موشکی جمهوری اسلامی با ساخت موشک فاتح-۱۱۰ کلید خورد.

حسن طهرانی‌مقدم که در رشته مهندسی صنایع تحصیل کرده بود، سال ۱۳۶۴ به سمت فرماندهی موشکی نیروی هوایی سپاه منصوب شد.

طهرانی‌مقدم در دهه شصت به راه‌اندازی یگان موشکی حزب‌الله در لبنان نیز کمک کرد.

سال ۱۳۸۴، طهرانی‌مقدم به عنوان جانشین سرتیپ علی زاهدی در نیروی هوایی سپاه پاسداران منصوب شد و سال ۱۳۸۵ نیز به عنوان مشاور فرمانده کل سپاه در امور موشکی و رئیس سازمان خودکفایی سپاه انتخاب شد.

طهرانی‌مقدم مهم‌ترین چهره توسعه برنامه موشکی ایران بود. او سال ۱۳۸۹ برای اولین بار طی برنامه‌ای سری «موتور فوق‌سنگین ماهواره‌بر» را تست کرد.

بر اساس روایت جمهوری اسلامی، طهرانی‌مقدم در تاریخ ۲۱ آبان ۱۳۹۰ در پادگان امیرالمومنین شهرستان ملارد، بر اثر انفجار «زاغه مهمات» به‌همراه ۱۶ نفر (و به روایت فرزندش همراه ۴۰ نفر) دیگر کشته شد. بسیاری بر این باورند که انفجار در پایگاه ملارد خرابکاری بود و حسن طهرانی‌مقدم ترور شده است.

بر اساس روایت جمهوری اسلامی، در حالی که طهرانی‌مقدم برای یک آزمایش موشکی جدید آماده می‌شد، دو انفجاررخ داد و او بر اثر انفجار دوم کشته شد. هرگز علت اصلی و عامل انفجار مشخص نشد، اما طهرانی مقدم کسی بود که وصیت کرده بود بعد از مرگ، روی قبرش بنویسند: «اینجا مدفن کسی است که می خواست اسرائیل را نابود کند.»

در حال حاضر نیروی هوافضای سپاه پاسداران به فرماندهی امیرعلی حاجی‌زاده، بزرگ‌ترین تولیدکننده موشک و پهپاد برای نیروهای مسلح ایران است و در سال‌های گذشته عملا به جای ارتش، مسئولیت عملیات‌های رسمی برون مرزی جمهوری اسلامی ایران را عهده‌دار شده است.

«شهرهای» زیرزمینی موشکی

جمهوری اسلامی ایران اگرچه همیشه از موشک‌های خود رونمایی کرده و آنها را به عنوان دستاوردی مهم در زمینه تسلیحات نظامی، به‌ویژه برای قدرت‌نمایی و تهدید کشورهایی چون اسرائیل و آمریکا، به نمایش می‌گذارد، اما توسعه و پیشبرد برنامه موشکی و پایگاه‌های موشکی سری و محرمانه بوده است.

سپاه پاسداران ادعا می‌کند چندین پایگاه موشکی که به صورت تونل در «دل کوه‌ با مهندسی و حفاری خاص حفر» شده را در اختیار دارد.

اولین بار سال ۱۳۹۴، امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده نیروی هوا فضای سپاه پاسداران از پایگاه‌‌های موشکی سپاه در اعماق ۵۰۰ متری زمین و در استان‌های مختلف خبر داد.

از زمان ساخت پایگاه‌های موشکی سپاه در زیر زمین اطلاع دقیقی در دست نیست، اما مهدی بختیاری خبرنگار حوزه نظامی خبرگزاری فارس در مصاحبه‌ای با الجزیره گفته اولین پایگاه موشکی زیرزمینی در غرب ایران سال ۱۹۸۴ (۱۳۶۳ شمسی) و همزمان با آغاز برنامه موشکی ایران ساخته شد.

رسانه‌های داخلی و سپاه پاسداران تاکنون تصاویر مختلفی از چندین پایگاه موشکی زیرزمینی که به «شهر موشکی سپاه» از آن نام می‌برند، منتشر کرده‌اند.

محل دقیق این پایگاه‌های موشکی مشخص نیست و هیچ‌گاه به‌صورت رسمی اعلام نشده است.

بر اساس تصاویری که از این پایگاه‌های مخفی زیرزمینی منتشر شده، یکی از آنها که بزرگ‌تر به نظر می‌رسد، هم از مهم‌ترین زرادخانه‌های موشکی‌ و پهپادی سپاه است و هم محلی برای آماده‌سازی و انجام عملیات‌های موشکی.

در یکی از فیلم‌های منتشر شده راه‌روهایی مملو از موشک و لانچرهای آنها و همچنین محلی که موشک‌های آماده شلیک نیز از تونل بزرگی به وسیله ریل به سمت محل پرتاب برده می‌شوند، به نمایش گذاشته شده است.

سپاه پاسداران اسفند ۱۳۹۹ از یک «شهر موشکی دریایی» در سواحل خلیج فارس رونمایی کرد. محل این پایگاه نیز مانند موارد قبلی اعلام نشد، اما رسانه‌‎های داخلی از استان هرمزگان درباره این پایگاه گزارش دادند.

حسین سلامی، فرمانده کل سپاه پاسداران درباره این «شهر موشکی دریایی» در سواحل خلیج فارس گفته بود: «این مجموعه یکی از چندین تاسیسات نگه دارنده موشک های راهبردی نیروی دریایی سپاه است که در آن ستونی از موشک‌ها و سیستم‌های پرتاب کننده مستقر است.»

تعداد پایگاه‌های موشکی که در زیرزمین قرار دارند مشخص نیست، اما احمدرضا پوردستان، فرمانده نیروی زمینی ارتش دی ماه ۱۳۹۴ اعلام کرد شهرهای زیرزمینی موشکی در انحصار سپاه پاسداران نیستند و ارتش نیز بسیاری از آنها را در اختیار دارد.

امیرعلی حاجی‌زاده همچنین از وجود سه کارخانه زیرزمینی تولید موشک در ایران توسط سپاه پاسداران خبر داده است.

انواع موشک‌های ساخت ایران

نیروهای مسلح ایران و به‌طور ویژه نیروی هوافضای سپاه پاسداران، طیف گسترده‌ای از راکت و موشک‌های کروز و بالستیک را تولید می‌کند.

موشک‌های بالستیک، مهم‌ترین نوع از موشک‌های تولیدشده در ایران است. موشک بالستیک در ارتفاع بالا و به صورت قوسی پرواز می‌کند. شلیک موشک بالستیک دارای سه مرحله است که در مرحله دوم سرعت آن حدود ۲۴ هزار کیلومتر بر ساعت است. موشک‌های دور برد بالستیک از جو زمین خارج می‌شود و هنگامی که به جو بازمی‌گردند سرعت مافوق صوت پیدا می‌کنند.

موشک‌های کروز کاملا هدایت شونده هستند و قابلیت پرواز در ارتفاع پایین را دارند که به آنها توانایی رادارگزیری می‌دهد. سرعت موشک کروز از ۸۰۰ کیلومتر بر ساعت آغاز می‌شود.

موشک‌های ایرانی را می‌توان به چهار دسته تقسیم کرد:

این چهار گروه از موشک‌های ساخت ایران، عمدتا شامل موشک‌های زمین به زمین و زمین به دریا است.

البته موشک‌های سیستم‌های پدافندی نیز جزو تسلیحات ایران است که بخشی از آنها ساخت روسیه و چین و بخشی نیز جزو تولیدات نیروهای مسلح است که در اینجا به آنها اشاره‌ای نشده است.

ایران در مهم‌ترین حمله موشکی خود به خاک اسرائیل، از موشک‌ بالستیک عماد-۳، موشک‌ کروز پاوه و پهپاد شاهد-۱۳۶ استفاده کرد.

البته خبرگزاری رسمی جمهوری اسلامی از شلیک موشک‌های بالستیک خیبرشکن هم خبر داد.

موشک بالستیک عماد میان‌برد است و ادعا می‌شود برد ۱۷۰۰ کیلومتری دارد. طول این موشک ۱۵ متر و نیم است و گفته می‌شود سر جنگی آن نیز ۷۵۰ کیلو وزن دارد. این موشک سال ۱۳۹۴ و همزمان با معرفی یکی از «شهرهای زیرمینی موشکی» رونمایی شد.

موشک عماد نسخه ارتقا یافته موشک بالستیک قدر است.

موشک پاوه از خانواده موشک‌های میان‌برد کروز سومار است. برد موشک پاوه ۱۶۵۰ کیلومتر است و گفته می‌شود از نسل موشک‌هایی است که توانایی طی کردن مسیرهای مختلف برای رسیدن به هدف را دارد.

موشک‌‌های پاوه قابلیت حمله دسته‌جمعی و برقراری ارتباط با یکدیگر حین حمله را دارد و شاید از این جهت برای حمله به اسرائیل انتخاب شد.

موشک پاوه فوریه ۲۰۲۳ رونمایی شد و ایران ادعا کرد این موشک‌ها برد کافی برای رسیدن به اسرائیل را دارد، امری که در حمله ۱۳ آوریل عملی شد.

حداکثر برد موثر موشک‌هایی که ایران در حال حاضر دارد، بین دو هزار تا ۲۵۰۰ کیلومتر است و در حال حاضر قادر نیست کشورهایی اروپایی را هدف قرار دهد.

نیروهای مسلح ایران ادعا کردند توصیه علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی که خواسته بود برد موشک‌های ایرانی فعلا بیشتر از دو هزار کیلومتر نباشد، مانع ساخت موشک‌های دوربردتر شده است. رهبر جمهوری اسلامی گفته بود این تصمیم «علتی» دارد، اما به علتش اشاره‌ای نکرد.

دوالفقار، یکی دیگر از موشک‌های بالستیک کوتاه‌برد (۷۰۰ کیلومتر) است که در حمله به مواضع داعش در سال‌های ۲۰۱۷ و ۲۰۱۸ به کار گرفته شد. طول این موشک ۱۰ متر، دارای سکوی پرتاب متحرک و ادعا می‌شود «رادارگریز» است.

ذوالفقار، نسخه ارتقا یافته موشک فاتح-۱۱۰ است و گفته می‌شود وزن کلاهک جنگی آن ۴۵۰ کیلو است.

ویلیام آلبرک، کارشناس امنیت جهانی به بی‌بی‌سی می‌گوید ایران از توانایی موشکی بسیار خوبی برخوردار است و توسعه برنامه موشکی ایران از قرض گرفتن موشک از کشورهای دیگر و کپی کردن از روی آنها، به سمت تولید و توسعه مستقل پیش رفته است: «آنها از سوخت مایع که ایمنی و ماندگاری کم‌تری دارد به موشک‌ها و راکت‌هایی با سوخت جامد روی آوردند. دقت موشک‌ها به طرز چشمگیری افزایش پیدا کرده، بنابراین، ایران پیشرفت‌های زیادی کرده و در حال حاضر یکی از پیشرفته‌ترین برنامه‌های موشکی برای موشک‌های بالستیک و کروز کوتاه و میان‌برد را دارد.»

آقای آلبرک ضمن اشاره به همکاری‌های نزدیک نظامی سال‌های اخیر ایران و روسیه، می‌گوید این همکاری باعث خواهد شد تا ایران از روس‌ها یاد بگیرد و از ازای این همکاری، ایران طرح‌ها، فناوری و قابلیت‌های موشکی پیشرفته‌تری دریافت خواهد کرد.

ایران اما ادعا کرده که نسل جدید موشک‌هایش از نسل جنگ‌افزارهای هایپرسونیک است. هایپرسونیک به تسلیحاتی اطلاق می‌شود که سرعت «ابرفراصوت» داشته باشند که معمولا پنج تا بیست و پنج برابر سرعت صوت است.

ایران اولین بار در سال ۱۴۰۲ از موشک فتاح در دو دسته بالستیک و کروز به عنوان یک موشک هایپرسونیک رونمایی کرد.

موشک هایپرسونیک فتاح ۱۴۰۰ کیلومتر برد دارد و سپاه ادعا کرده قادر است از تمامی سامانه‌های سپر موشکی عبور کند و این سامانه‌ها را منهدم کند.

فتاح از نسل موشک‌های سوخت جامد است که سرعت آن پیش از اصابت به هدف ۱۳ تا ۱۵ ماخ است. ۱۵ ماخ معادل سرعت ۵ کیلومتر در ثانیه است.

امیرعلی حاجی‌زاده، فرمانده سازمان هوافضای سپاه پاسداران، در مراسم رونمایی از موشک فتاح گفت «این موشک سرعت بالایی دارد و در‌ جو و خارج از جو می‌تواند ‌مانور دهد.» حاجی‌زاده همزمان ادعا کرد «فتاح توسط هیچ موشکی قابل انهدام نیست.»

بعد از رونمایی از موشک بالستیک فتاح، در تهران بیلبوردی با شعار «۴۰۰ ثانیه تا تل‌آویو» در میدان فسلطین به منظور تهدید اسرائیل نصب شد.

یوآو گالانت، وزیر دفاع اسرائیل در واکنش به ادعاها و تهدید ایران درباره ساخت یک موشک ابرفراصوت گفت: «شنیده‌ام که دشمنان ما به سلاح‌هایی که در حال ساختن هستند، به خود می‌بالند. ما برای هر تحولی، پاسخ بهتری داریم، چه در زمین، چه در هوا یا دریا.»

چهار ماه بعد از رونمایی از فتاح-۱، سپاه موشک فتاح-۲ را رونمایی کرد. فتاح-۲ از نسل موشک‌های کروز با برد ۱۵۰۰ کیلومتر معرفی شده است.

رسانه‌های ایرانی، از جمله تسنیم که نزدیک به سپاه پاسداران است، نوشتند فتاح-۲ «توانایی پرواز در ارتفاع بسیار کمتر را دارد و همچنین می‌تواند در طول پرواز چندین بار مسیر خود را تغییر دهد.»

موشک کروز فتاح-۲ همزمان با بازدید علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی در دانشگاه علوم و فنون هوافضای عاشورا، وابسته به سپاه پاسدران رونمایی شد، اما درباره برد این موشک تاکنون اطلاعاتی منتشر نشده است.

با وجود آن که ایران موشک‌های فتاح را به عنوان تهدید علیه اسرائیل معرفی کرد، اما در حمله ۱۳ آوریل از این موشک استفاده نکرد.

عملیات‌ موشکی برون مرزی ایران

در یک دهه گذشته، ایران به دلایل مختلفی وارد درگیری‌های منطقه‌ای شده و عملیات برون‌مرزی علیه گروه‌ها/احزاب و کشورهای دیگر از خاک خود انجام داده است.

همه عملیات‌های برون‌مرزی ایران توسط نیروی هوا فضای سپاه پاسداران انجام شده و این بخش از سپاه عملا به جای ارتش، سکان پاسخ‌ها و درگیری‌های رسمی نظامی ایران را عهده‌دار شده است.

اگرچه باید اشاره کرد که نیروهای سپاه قدس، شاخه برون مرزی سپاه پاسداران ، بعد از پایان جنگ ایران و عراق، از افغانستان گرفته تا بوسنی و هرزگوین، عراق و سوریه و لبنان غیره حضور داشته، اما هیچ‌گاه به عنوان حضور رسمی و پاسخ رسمی جمهوری اسلامی ایران به یک درگیری/تخاصم نبوده است.

پس از پایان جنگ ایران و عراق، اولین حمله از خاک ایران به یک کشور دیگر، در تاریخ ۲۸ خرداد ۱۳۹۶ علیه داعش در دیرالزور سوریه صورت گرفت. این عملیات که لیله‌القدر نام داشت، در پاسخ به حمله داعش به مجلس شورای اسلامی بود و شش موشک بالستیک میان‌برد ذوالفقار و قیام از استان‌های کرمانشاه و کردستان به مقر داعش شلیک شد.

۱۷ شهریور ۱۳۹۷، مقر فرماندهی حزب دموکرات کردستان ایران در کوی‌سنجق واقع در اقلیم کردستان عراق با ۷ موشک کوتاه‌برد فاتح-۱۱۰ مورد هدف قرار گرفت. سپاه پاسداران در بیانیه‌ای اعلام کرد در پاسخ به حمله مسلحانه حزب دمکرات کردستان ایران در تیر ۱۳۹۷ به قرارگاه حمزه سیدالشهدا نیروی زمینی سپاه در مریوان، به مقر حزب دمکرات در کردستان عراق حمله موشکی کرده است.

در تاریخ ۹ مهر ۱۳۹۷، سپاه پاسداران در پاسخ به حمله داعش به رژه نیروهای مسلح اهواز، طی عملیاتی به نام «ضربت محرم» با ۶ فروند موشک بالستیک ذوالفقار و قیام، و همچنین ۷ فروند پهپاد رزمی، مواضع داعش در شرق فرات در خاک سوریه را هدف قرار داد.

۱۸ دی‌ماه ۱۳۹۸ نیروی هوا فضای سپاه پاسداران در پاسخ به کشته شدن قاسم سلیمانی، فرمانده سپاه قدس به دست آمریکا در عراق، با ۱۳ موشک بالستیک فاتح-۳۱۳ و قیام-۲، به پایگاه عین‌الاسد، بزرگ‌ترین پایگاه نیروهای آمریکایی در عراق و همچنین یک پایگاه در اربیل، پایتخت اقلیم کردستان عراق حمله کرد.

پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، شدت حملات موشکی ایران به کشورهای همسایه افزایش پیدا کرد.

در اسفند ۱۴۰۰، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ۱۲ فروند موشک بالستیک فاتح ۱۱۰ را به سمت ویلایی متعلق به بازکریم برزنجی که ادعا می‌کرد از «مراکز استراتژیک» اسرائیل در اقلیم کردستان است، شلیک کرد.

سال ۱۴۰۱ طی دو عملیات ربیع یک و دو، نیروی هوا فضای سپاه به مقرهای احزاب کرد ایرانی در اقلیم کردستان عراق با موشک‌های فتح ۳۶۰ حمله کرد.

در تاریخ ۲۶ دی ۱۴۰۲، سپاه پاسداران بار دیگر به خانه ویلایی یک تاجر کرد عراقی که ادعا می‌کرد مقر موساد است و همزمان به اهدافی که پایگاه‌های داعش و حزب الترکستانی در شهر ادلب سوریه بود، حمله کرد. این حمله تا آن زمان دوربردترین حمله موشکی ایران به شمار می‌آمد.

شامگاه ۲۶ دی ۱۴۰۲، نیروی هوا فضای سپاه به آنچه مقرهای گروه جیش‌العدل در منطقه کوه سبز واقع در ایالت بلوچستان پاکستان خواند، با موشک حمله کرد. پاکستان دور روز بعد در پاسخ به مواضعی در استان سیستان و بلوچستان ایران حمله موشکی کرد. این اولین بار بود که یک کشور به حملات موشکی ایران مستقیم واکنش نشان می‌داد.

بامداد ۲۵ فروردین ۱۴۰۳، نیروی هوا فضای سپاه طی عملیاتی به نام «وعده صادق» و در پاسخ به حمله موشکی اسرائیل به ساختمان کنسولگری جمهوری اسلامی که به کشته شدن محمدرضا زاهدی و شش عضو دیگر سپاه انجامید، با صدها پهپاد و موشک‌های کروز و بالستیک به مواضعی در خاک اسرائیل حمله کرد. ایران ادعا کرد این حمله پایگاه هوایی نواتیم و پایگاه سری هرمون در بلندی‌های جولان که برای جاسوسی سیگنال است را هدف قرار داده است.

تحقیقات بی‌بی‌سی فارسی پیش‌تر نشان داده که موشک‌های ایرانی دست‌کم دو نقطه از پایگاه هوایی نواتیم را هدف قرار داده و خسارت‌هایی برجای گذاشته است.

ویلیام آلبرک، پژوهشگر امنیت جهانی به بی‌بی‌سی گفت در حمله موشکی ایران به اسرائیل، تا حدی محدودیت‌های موشک‌های ایرانی در هدف‌گیری و دقت نمایان بود، اما او معتقد است ایران از این حمله چیزهای زیادی آموخته است: «آن‌ها درباره توانایی‌های دفاعی نه تنها اسرائیل، بلکه کشورهای دیگری که به اسرائیل پیوستند تا موشک‌های ایرانی را دفع کنند، چیزهای زیادی آموختند.»

چرا ایران در میان انواع برنامه‌های تسلیحاتی، موشک را انتخاب کرد؟

پیش از انقلاب، بزرگ‎‌ترین متحد ایران، ایالات متحده بود و بیشترین تسلیحات نظامی که عمدتا شامل هواپیماهای جنگنده‌ بود، از آمریکا خریداری می‌شد.

ایران در فاصله سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۵۱، بیش از ۱۶۰ جنگنده اف-۵ که به عنوان یک جنگنده ارزان برای کشورهایی ساخته شد که توان خرید جنگنده‌های گران را نداشتند، خریداری کرد. در زمان حکومت پهلوی تعداد زیادی جنگنده مک‌دانل داگلاس اف-۴ نیز از سوی ایران خریداری شد که هنوز در ناوگان نیروی هوایی حضور دارند.

بعدها شاه تصمیم گرفت جنگنده‌ای جدیدتر را جایگزین کند، و با خرید ۶۰ جنگنده‌ اف-۱۶ تام‌کت، یکی از بزرگ‌ترین ناوگان‌های هوایی نظامی در خاورمیانه را در اختیار داشت.

با وقوع انقلاب اسلامی، روابط ایران و آمریکا به واسطه حمله و اشغال سفارت این کشور در تهران، برای همیشه قطع شد. نتیجتا تحریم‌های مختلف آمریکا، از جمله تحریم تسلیحاتی متوجه ایران شد و از آنجایی که امکان تهیه تسلیحات پیشرفته و جنگنده‌ها را نداشت و در زمان جنگ هم توپخانه عراق به واسطه در اختیار داشتن موشک‌های بالستیک عمق خاک ایران را هدف قرار می‌داد، تصمیم گرفت به سمت برنامه موشکی حرکت کند.

برنامه موشکی در چنین شرایطی بهترین انتخاب برای ایران بود که بتواند هم به عنوان ابزار دفاعی از آن استفاده کند هم در صورت بروز جنگ، از آنجایی که تسلیحات نظامی محدودی در اختیار دارد، به کشورهای دیگر دسترسی داشته باشد.

به همین منظور در حال حاضر برنامه موشکی ایران یکی از پیش‌رفته‌ترین و مهم‌ترین برنامه‌ تسلیحاتی این کشور به شمار می‌آید.

ولیلیام آلبرک، پژوهشگر امنیت جهانی و فناوری‌های همسو می‌گوید موشک‌ها جایگزین فوق‌العاده‌ای برای جنگنده‌ها بودند که نیازی به آموزش زیاد و خلبان نداشت و ریسک کمتری هم برای شهروندان دارد، زیرا شلیک آنها آسان‌تر است.

آقای آلبرک به بی‌‌بی‌سی می‌گوید: «به وضوح، ایران می‌تواند خودش موشک‌ها را توسعه دهد. و موشک‌ها بسیار ارزان‌تر از هواپیماها هم هستند. بنابراین دلایل زیادی وجود دارد که ایران به دنبال موشک بوده است.»

این کارشناس سابق کنترل تسلیحات ناتو می‌گوید موشک‌ برای ایران همچون ابزاری فوق‌العاده مفید برای سیاست، امور و روابط نظامی با بازیگران غیردولتی (گروه‌های نیابتی) و کشورهایی که به ایران وابسته هستند، است.

ایران به کدام کشورها و گروه‌های نیابتی/شبه‌نظامی موشک ارسال کرده است؟

یکی از مهم‌‎ترین نگرانی‌های غرب در مورد برنامه‌های موشکی ایران، صرفا پیشرفته بودن آن نیست، بلکه ارسال موشک و انتقال دانش تولید موشک به کشورهای هم‌پیمان و گروه‌های نیابتی نظامی/شبه نظامی در خاورمیانه است.

ایران با توجه به نفوذی که در کشورهای سوریه، عراق، لبنان و یمن دارد، از گروه‌هایی که اصطلاحا به «محور مقاومت» شناخته می‌شوند، حمایت مالی و تسلیحاتی می‌کند.

ایران هیچ‌‎گاه تایید نکرده که به گروه‌های نیابی مورد حمایتش موشک ارسال کرده، اما بارها در این زمینه از سوی کشورهای مختلف در خاورمیانه و غرب متهم شده است.

ویلیام آلبرک، مدیر سابق برنامه کنترل سلاح ناتو می‌گوید هر کشوری حق دارد سلاح‌هایی را که برای دفاع از خود لازم می‌بیند توسعه دهد، اما ایران موشک‌ها را به عنوان ابزار «فوق‌العاده مفید برای حمایت از نیروهای نبایتی قرار داده» و «فروش موشک‌ها به گروه‌های غیردولتی و تروریستی» باعث افزایش نگرانی و خطر برای غرب شده است.

یکی از اولین مواردی که ایران شدیدا تحت فشارهای بین‌المللی قرار گرفت، حمله موشکی و پهپادی شورشیان حوثی یمن به تاسیسات نفتی آرامکو در عربستان سعودی بود. اگرچه حوثی‌ها مسئولیت این حمله را پذیرفتند، اما آمریکا و عربستان ادعا کردند بر اساس شواهدی که از موشک‌ها به جای مانده‌، مطمئن هستند که تسلیحات به کار رفته ایرانی است و حمله از خاک ایران انجام شده است. با این حال ایران همه این ادعاها را رد کرد.

همان زمان ترکی المالکی، سخنگوی رسمی ائتلاف عربی نیز ادعا کرد ایران موشک‌های خود را در اختیار حوثی‌های یمن گذاشته و گفت شواهدی که در دست دارند را به جهانیان ارائه کرده‌اند.

موسسه بین المللی مطالعات استراتژیک در گزارشی اشاره کرده که ایران تکنولوژی موشک‌های کروز خانواده ۳۵۱ که به نام قدس هم شناخته می‌شود در اختیار انصارالله یمن گذاشته و این گروه توانسته موشک‌های کروز را بسازد.

خبرگزاری تسنیم، وابسته به سپاه پاسداران، ماه مه سال جاری در گزارشی ادعا کرد موشک «محیط» که در اختیار شورشیان حوثی است، «الگوبرداری دقیق» از موشک بالستیک ایرانی قدر است.

یگان موشکی حزب‌الله لبنان که توسط حسن طهرانی‌مقدم در دهه شصت راه‌اندازی شد، تعداد زیادی موشک‌های ایرانی از جمله فجر، فاتح ۱۱۰، رعد ۲ و ۳، خیبر ۱، زلزال ۱ و ۲ و نور را در اختیار دارد.

ژانویه ۲۰۲۴ رسانه‌های ایران از عملیات‌های پی در پی حزب‌الله لبنان با موشک ایرانی «الماس» علیه اسرائیل خبر دادند.

علاوه بر این، نیروهای مختلف شبه‌نظامی در عراق مانند حشدالشعبی و کتائب حزب‌الله، از جمله نیروهایی هستند که ایران متهم است موشک، راکت و دیگر تسلیحات نظامی در اختیارشان می‌گذارد.

اما شاید مهم‌ترین کشوری که تاکنون نامش به عنوان مشتری موشک‌های ایرانی مطرح شده، روسیه باشد.

خبرگزاری رویترز ۱۹ مرداد به نقل از دو منبع اطلاعاتی اروپایی گزارش داد که گروهی از پرسنل نظامی روسیه به ایران رفته‌اند تا برای استفاده از موشک‌های بالستیک «فتح ۳۶۰» آموزش ببینند و انتظار می‌رود صدها فروند از این موشک به زودی تحویل روسیه شود.

از آنجایی که کشورهای غربی تجربه استفاده روسیه از پهپادهای ایرانی توسط روسیه علیه اوکراین را دارند، انتشار این خبر واکنش تند آمریکا را به همراه داشت.

در همین رابطه آمریکا به جمهوری اسلامی هشدار داد اگر گزارش‌ها درباره ارسال صدها موشک بالستیک ایرانی به روسیه تأیید شود، تهران با پاسخ «سریع و شدید» واشنگتن مواجه خواهد شد.

موشک بالستیک کوتاه‌برد فتح۳۶۰ ساخت وزارت دفاع است که با ماهواره هدایت می‌شود و سال ۱۴۰۰ رونمایی شد.

همان‌طور که دانش موشکی و زرادخانه موشکی ایران روز به روز بزرگ‌تر می‌شود، وسعت درگیری‌ها و تنش‌های منطقه‌ای هم افزایش می‌یابد. اگرچه به باور بسیاری از کارشناسان ایران تاکنون توانسته از حملات موشکی که علیه کشورهای منطقه انجام داده قسر در برود، اما باید دید این صبر استراتژیک غرب و کشورهای خاورمیانه تاکجاست و از سوی دیگر، آیا ایران ناگزیر خواهد شد برای آنچه تاکنون «دفاع مؤثر و بازدارندگی» درباره برنامه موشکی‌اش خوانده، برد موشک‌هایش را بیشتر کند؟

فرزاد صیفی‌کاران

بی‌بی‌سی