داستانی سینه به سینه نقل شده است مبنی بر اینکه شاپور اول ساسانی در اواخر عمر به غار پناه برد و دیگر هرگز بیرون نیامد
تصاویری که به‌تازگی از لحظه اضافه کردن هیزم به آتش ۱۷۰۰ ساله آتشکده‌ای در یزد منتشر شد، بازتاب فراوانی در شبکه‌های اجتماعی داشت و در کانون توجه شمار زیادی از ایران‌پژوهان قرار گرفت. گروهی درباره ارتباط این آتش با شاپور اول، پادشاه ساسانی و مبدا اولیه آن کنکاش کردند و گروهی دیگر مرمت و سرپا کردن دوباره پیکره شاپور ساسانی به فرمان محمدرضاشاه پهلوی را یادآور شدند که سالیان زیادی در غار بیشاپورکازرون به حال خود رها شده بود اما با وجود عبور از دالان‌های صدها ساله تاریخ همچنان شکوهش را حفظ کرده بود.
در پی انتشار این ویدیو، برخی رسانه‌ها و کاربران پیشینه این آتشکده را به ۱۵۵۲ سال قبل ارتباط دادند. با این حال روایت‌هایی هم مطرح شدند مبنی بر اینکه قدمت این آتش به بیش از ۱۷۰۰ سال قبل می‌رسد.
بر اساس این روایت، شاپور اول ساسانی سه پسر به نام‌های شاپور، بهرام و هرمزد و یک دختر به نام آذرآناهید داشت که پس از غلبه بر امپراتوری رم و به اسارت گرفتن والرین، طی مراسمی مقابل کعبه زرتشت [واقع در نقش رستم دشت مرودشت فارس]، برای فرزندانش از جمله آذرآناهید آتش‌هایی روشن کرد.
در کتیبه بسیار مهمی که بر کعبه زرتشت نقش بسته است، شاپور اول در ابتدا شرح نخستین لشکرکشی‌اش علیه گردیانوس سوم قیصر روم و از میان رفتن او و جانشین شدن فیلیپ عرب و قبول پرداخت خراج را ذکر کرده است. در ادامه دومین لشکرکشی شاپور و فهرست بلندی از سرزمین‌های فتح شده، توسط لشگر پادشاهی ایران ذکر شده است. پس از آن شرح لشکرکشی سوم و به اسارت درآمدن والریانوس (والرین) قیصر رم آمده است.
در انتها هم تأسیس آتشکده‌هایی که شاپور در جاهای مختلف برای روان خویش یا اعضای خاندان خود بر پا داشته و نذوراتی که برای روان خویش یا خاندان سلطنتی یا بزرگان دربار به این آتشکده‌ها اختصاص داده آمده است. از جمله آتش مقدسی که برای آذرآناهید، دختر محبوبش روشن کرده است و او را بانبِشنان بانبِشن (شاه‌بانوی شاه‌بانوان) نامید.
متن این بخش از سنگ‌نوشته کعبه زرتشت چنین است:
در سنگ‌نوشته نوشتیم: یک آتشی معروف به شاپور نام برای [آمرزش] روان و نیکنامی‌مان، آتشی معروف به آذر-آناهید نام برای [آمرزش] روان و نیکنامی دخترمان آذر-آناهید بانبِشنان بانبِشن، آتشی معروف به هرمزد-اردشیر نام برای [آمرزش] روان و نیکنامی هرمزد-اردشیر، پسرمان، بزرگ شاه ارمنیان، آتشی معروف به شاپور نام برای [آمرزش] روان و نیکنامی شاپور، پسرمان، شاه میشان. آتشی معروف به نرسه نام برای [آمرزش] روان و نیکنامی آزاده مزدیسن، نرسه، پسرمان، شاه هند [و] سکستان و توران تا ساحل دریا [برپا کردیم].
آتشی که شاپور برای آذرآناهید افروخت، طبق برخی روایات تا مدت‌ها در استخر بود و یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی، هم مقابل آن تاج‌گذاری کرد اما بعد از اشغال ایران پس از حمله مسلمانان، آتش آذرآناهید از استخر به اردشیرخوره، شهر باستانی گور، منتقل شد و بعدها نیز به یزد برده شد. برای همین است که برخی معتقدند آتشی که طی روزهای اخیر شعله‌اش افزون شد، همان آتشی است که شاپور اول ساسانی برای دخترش آذرآناهید روشن کرد.
شاپور اول بین سال‌های ۲۴۰ تا ۲۷۲ پادشاه ایران بود و اکنون پیکره‌اش در غار باستانی نزدیک شهر بیشاپور هوش از سر گردشگران می‌رباید. برخی مورخین می‌گویند شهر تاریخی بیشاپور به افتخار آذرآناهید در دامنه کوهی که مجسمه عظیم و باشکوه شاپور در غاری مشرف به شهر قرار گرفته است، بنا شد.
شهر تاریخی بیشاپور در اطراف کازرون- chtn
غار طبیعی شاپور در تنگ چوگان در کنار شهر باستانی بیشاپور در نزدیکی شهرستان کازرون در استان فارس واقع است. در این غار، پیکره بزرگی از شاپور اول ساسانی به بلندای بیش از شش متر و پهنای بالغ بر دو متر وجود دارد که یکی از مهم‌ترین آثار به‌جامانده از هنر ایرانیان در دوران ساسانیان است و در جهان نیز اثری منحصربه‌فرد شناخته می‌شود.
مجسمه باشکوه شاپور اول در آستانه غاری رو به شهر تاریخی بیشاپور- chtn
مجسمه شاپور اول، نزدیک به ۵۰ سال قبل از وقوع انقلاب اسلامی در فهرست میراث ملی ایران ثبت شد.
گفته می‌شود در جریان تصرف فارس به دست مسلمانان در سال ۶۳۳ میلادی، یک سردار به نام نصر وارد غار شاپور شد و دستور بر زمین انداختن مجسمه شاپور را صادر کرد. آثار تاریخی و فرهنگی موجود در غار نیز از این حمله در امان نماندند. حتی وقتی مردم محلی به سردار مهاجم پیشنهاد دادند که در مقابل دریافت پول به آنان اجازه دهد پیکره شاپور را دوباره استوار کنند، نپذیرفت و این‌گونه شد که این مجسمه حدود هزار سال بر زمین افتاده بود. یک احتمال دیگر آن است که مجسمه شاپور اول در اثر همان زلزله‌ای به زمین افتاد که شهر بیشاپور را هم تخریب کرد.
مجسمه برزمین افتاده شاپور اول پیش از فرمان مرمت محمدرضا شاه- X: @HistoryInPik
به هر ترتیب این مجسمه برای بیش از هزار سال در آستانه غار بر زمین افتاده بود تا اینکه محمدرضاشاه پهلوی در سال ۱۳۳۶ دستور مرمت و برپا شدن مجسمه‌ای داد که در گذر سالیان آسیب فراوان دیده و واژگون مانده بود.
مجسمه برزمین افتاده شاپور اول پیش از فرمان مرمت محمدرضا شاه- X: @HistoryInPik
به دلیل دشواری دسترسی به این غار، محمدرضاشاه به ارتش ملی ایران دستور داد که عملیات برپا کردن این مجسمه را به دست بگیرند.
سربازان ارتش ملی ایران در تلاش برای برافراشتن مجسمه برزمین افتاده شاپور اول- X: @HistoryInPik
افسران و سربازان ارتش ملی ایران نیز حدود شش ماه پس از فرمان پادشاه ایران، مجسمه شاپور اول ساسانی را مرمت و آن را سر جایش استوار کردند.
تلاش برای برافراشتن مجسمه برزمین افتاده شاپور اول- x: @HistoryInPik
پس از آن، کتیبه ارتش ملی ایران درباره نحوه برپاسازی مجدد مجسمه پس از هزار و اندی سال، در کنار ترجمه سنگ‌نوشته شاپور در نقش رجب فارس، در غار قرار گرفت.
بازدید محمدرضا شاه از غار شاپور و مجسمه مرمت‌شده و برپاشده شاپور اول- X: @HistoryInPik
متن سنگ‌نوشته ارتش شاهنشاهی ایران در کنار این مجسمه باشکوه که بخش مهمی از آن به دلیل ذکر نام شاه و فرمان او برای حفاظت از این میراث بزرگ ملی پس از انقلاب ۵۷ تخریب شده، چنین است:
«در زمان سلطنت اعلیحضرت همایون شاهنشاه محمدرضا شاه پهلوی
بزرگ ارتشتاران شاهنشاه دوم سلسله پهلوی همایونی مجسمه شاپور اول شاهنشاه دوم سلسله ساسانی که بیش از هزار سال بخاک افتاده بود مجدداً برپا گردید.
فرمان همایونی دائر به برپا ساختن مجسمه بوسیله سرلشکر دکتر بهرام آریانا رئیس ستاد ارتش شاهنشاهی ایران به سرلشکر محمد تقی مجیدی فرمانده سپاه ابلاغ و پس از شش ماه تلاش شبانه‌روزی در ساعت هفده روز بیست و ششم بهمن ماه یکهزار و سیصد و سی و شش خورشیدی مجسمه بجای خویش استوار گشت. این تلاش تحت رهبری و نظارت مستقیم سرلشکر محمد تقی مجیدی فرمانده سپاه ۵ و توسط هفت نفر افسران و یکنفر غیرنظامی، ۱ سرگرد فنی احمد بیضائی ۲ سروان پیاده کریم خرقانی ۳ ستوان یکم مهندس حسن بختیاری ۴ ستوان یکم پیاده غلامعلی آیرملو ۵ ستوان دوم مهندس جواد عمادی ده حقی ۶ ستوان دوم پیاده اصغر شکور ۷ ستوان سوم پیاده مصطفی افراسیابی ۸ غیرنظامی استاد موسی مختاری و بالغ بر دویست نفر درجه دار و سرباز و افزارمند پادگانهای شیراز و کازرون که نام آنها در دستور […] سپاه ۵ درج گردیده انجام پذیرفته و علاوه از برپا کردن مجسمه تکمیل جاده اتومبیل رو از رودخانه شاپور تا ایستگاه اتومبیل و احداث راه سواره‌رو کوهستانی از ایستگاه اتومبیل تا پای دهانه غار و ساختن دویست و سی پله با سنگ تراشیده شده و نرده آهنی و ساختمان پیدار [؟] مسطحه با دیواره سنگی و پله‌های مربوطه در داخل غار نیز توسط افسران و افراد نامبرده بالا ساخته و پرداخته شده‌است. »
بازدید محمدرضا شاه از غار شاپور و مجسمه مرمت‌شده و برپاشده شاپور اول- X: @HistoryInPik
دهانه غار شاپور در ارتفاع ۸۰۰ متری کوه قرار دارد. عرض ورودی این غار ۳۰ متر و ارتفاع آن ۱۵ متر است. از ورودی تا انتهای غار هم حدود ۴۵۰ متر است. پیکره شاپور اول ساسانی روی یکی از استالاگمیت‌های این غار آهکی تراشیده شده است. استالاگمیت یا چکیده‌سنگ ستونی از مواد معدنی است که بر اثر چکیدن آب حاوی مواد معدنی در طول هزاران سال به وجود می‌آید. این تندیس ۱۷۰۰ ساله تنها مجسمه بزرگ به جامانده از ایران باستان است.
بر اساس روایت‌های شفاهی مردم محلی، پیکر شاپور اول جایی کف همین غار دفن شده که با آداب تدفین شاهان ساسانی منطبق نیست.
شاپور اول، پادشاه قدرتمند ساسانی، همان کسی بود که در نبردی سخت، رومی‌ها را شکست داد و امپراطور روم را به اسارت گرفت. او صحنه تسلیم شدن پادشاه روم در مقابل خود را بر دیوارنگاره نقش رستم و در دامنه همین مجسمه باشکوه در تنگ چوگان بیشاپور نیز ترسیم کرده است.
بازدید محمدرضا شاه از غار شاپور، تنگ چوگان و شهر تاریخی بیشاپور. در مقابل سنگ‌نگاره زانو زدن امپراتور رم در برابر شاپور اول- X: @HistoryInPik
شاهان ساسانی به آیین‌های دیانت زرتشتی وفادار بودند. آتشکده‌هایی که در نقاط مختلف ایران در زمان ساسانیان بر پا شدند، نیز این علاقه‌مندی را نشان می‌دهند. شمار قابل‌توجهی از این آتشکده‌ها در سراسر ایران بزرگ به دستور شاپور اول ساخته شدند که اکنون بقایای آنها از خراسان و کرمان گرفته تا ارمنستان و روم باستان وجود دارد.
انتشار ویدیو از لحظه اضافه کردن چوب به آتشکده یزد سرگذشت شاپور اول ساسانی را که حالا دیگر تا حدود زیادی آمیخته با رمز و راز است، اهمیتی که او برای دخترش آذرآناهید قائل بود تا آنجا که گفته می‌شود شهر بیشاپور را به نام او برپا کرد، تخریب میراث ملی و تاریخی ایران، مبدا اصلی آتشکده یزد و استوار شدن دوباره پیکره شاه ساسانی به دستور شاه پهلوی را در خاطره‌ها زنده کرد و باعث شد شکوه ایران باستان بار دیگر در اذهان عمومی تداعی شود.
شهر جهانی بیشاپور یکی از کهن‌ترین شهرهای به‌جامانده از ایران باستان است که بر اساس اسناد تاریخی در سال ۲۶۶ پس از میلاد به دستور شاپور اول ساسانی ساخته شد. این مجموعه باستانی به دلیل طراحی و معماری منحصربه‌فردش شهرت جهانی دارد.
حفاظت از این مجسمه، سنگ‌نگاره‌های تنگ چوگان و شهر تاریخی بیشاپور که هنوز بیش از ۹۰ درصد آن زیر خاک مانده و کاوش نشده است در دوران محمدرضا شاه به جدیت انجام می‌شد. پس از انقلاب این مجموعه تاریخی آسیب‌های جدی دیده است. سنگ‌نگاره‌هایی که نمونه‌ای بی‌همتا از تاریخ فتوحات ملی ایرانیان هستند طعمه گلسنگ‌ها و تیشه سوداگران شده است. به تازگی اداره میراث فرهنگی کازرون مسیر سنگفرش تاریخی شهر بیشاپور را بتن‌ریزی کرده است و در حقیقت از هر آنچه نباید بر سر این میراث ملی آورد، دریغ نکرده‌اند.