گمرک ایران اخیرا اعلام کرده سال ۱۳۹۷ بهترین سال درآمدی این سازمان بوده است. ادعایی که قاعدتا باید نشان‌دهنده رونق تجارت در ۶ ماه گذشته باشد؛ ۶ ماهی که بی‌تردید بحرانی‌ترین دوران اقتصاد ایران در سال‌های اخیر بوده است، پس چطور ممکن است، تجارت خارجی در این مدت رونق داشته باشد؟ آیا در محتوای آمارهای موجود، نشانه‌ای از رونق پایدار به چشم می‌خورد؟ تحریم‌ها چه اثری رو تجارت غیرنفتی ایران خواهند داشت و…؟
برای پیدا کردن پاسخ این سوال‌ها باید کمی در جزییات آمار دقیق‌تر شویم.
علی رنجی‌پور, ایران‌وایر:
تحلیل تجارت خارجی ایران در نیمه اول سال ۹۷
آمارهای ماهیانه گمرک ایران نشان می‌دهند، میزان واردات در نیمه اول سال ۹۷ نزدیک ۱۲درصد کاهش و صادرات ۱۳درصد افزایش داشته است.
آمار مقدماتی گمرک ایران از حجم تجارت خارجی (کالاهای غیرنفتی) نیمه اول سال ۱۳۹۷
در تاریخ تجارت ایران موارد معدودی را می‌توان پیدا کرد که صادرات بیشتر از واردات یا تراز تجاری ایران به اصطلاح مثبت است. جدول بالا نشان می‌دهد، پارسال تراز ایران منفی ۴/۷ میلیارد دلار بود و ظاهرا امسال در نیمه نخست سال به نزدیک یک میلیارد دلار رسیده. در این مدت حجم صادرات ۲/۷ میلیارد دلار افزایش پیدا کرده و واردات ۳ میلیارد دلار کم شده است.
اولین الگویی که می‌توان در تحلیل این آمار به آن توجه کرد، افزایش قیمت ارز بعد از فروردین ۱۳۹۷ است. قاعدتا کاهش ارزش ریال و کم شدن قدرت خرید خارجی ایرانیان تاثیر مستقیمی روی کاهش واردات دارد و در عین حال صادرات را به صرفه‌تر می‌کند، اما این حتما همه ماجرا نیست.
صادرات چقدر و چگونه زیاد شده است؟
جواب کوتاه این سوال این است که در واقع صادرات زیاد نشده، بلکه متغیرهای دیگری عوض شده‌اند که باعث شده ارزش صادرات ایران افزایش پیدا کند.
آمار گمرک ایران بدون احتساب صادرات نفتی منتشر می‌شوند، با این همه صادرات غیرنفتی ایران نیز به شدت وابسته به نفت است. کافی است به فهرست ۱۵ قلم عمده صادراتی ایران در نیمه اول سال ۱۳۹۷ نگاه کنیم: “میعانات گازی؛ پروپان مایع؛ سایر روغن های سبک (به‌جز بنزین)؛ متانول؛ سایر فرآورده‌های (۷۰درصد وزنی یا بیشتر نفت یا روغن‌های معدنی قیری)؛ پلی‌اتیلن گرید فیلم (با چگالی کمتر از ۹۴درصد)؛ اور؛، پلی اتیلن گرید (با چگالی بیشتر از ۹۴درصد)؛ بوتان مایع؛ اتیلن گلیکول؛ سایر گازهای نفتی و هیدروکربورهای گازی شکل مایع؛ گاز طبیعی مایع؛ محصولات نیمه‌تمام از آهن یا فولاد؛ قیر نفت؛ و سایر هیدروکربورها”.
این ۱۵ قلم صادرات غیرنفتی، که خیلی هم غیرنفتی نیستند، ارزشی معادل ۴۳ درصد کل صادرات غیرنفتی (۳۸درصد وزن کل صادرات) داشته‌اند. بنابراین طبیعی است که تغییر متغیرها در بازار نفت و گاز به طور مستقیم روی صادرات غیرنفتی ایران اثر خواهد داشت. چنانچه در همین ۶ ماه نخست سال ۹۷ هم می‌توان اثر آن را مشاهده کرد.
افزایش آمار صادرات امسال، یک دلیل عمده داشته است و آن افزایش قیمت کالاهای صادراتی است که بیشتر تحت تاثیر افزایش قیمت نفت خام اتفاق افتاده است، وگرنه جزئیات آمار نشان می‌دهم، حجم وزنی صادرات به نسبت دوره مشابه سال قبل حتی کمتر نیز شده است.
آن طور که از آمار برمی‌آید، امسال به رغم کاهش ۲۹درصدی صادرات میعانات گازی، صادرات محصولات پتروشیمی و سایر کالاها رونق بیشتری داشته است.
آمار مقدماتی گمرک ایران از صادرات غیرنفتی نیمه اول سال ۱۳۹۷
دقت در جدول بالا نشان می‌دهد که قیمت محصولات پتروشیمی و میعانات گازی بیشتر شده و صادرکنندگان ایرانی امسال محصولات گران‌تری را نسبت به سال گذشته صادر کرده‌اند، وگرنه حجم وزنی صادرات نهتنها بیشتر نشده، بلکه بیش از ۳درصد کمتر شده است.
قیمت متوسط هر تن محصولات پتروشیمی امسال حدود ۴۸۱ دلار بوده است، در حالی که در نیمه اول سال ۹۶ هر تن محصول پتروشیمی بیش از ۴۲۴ دلار ارزش‌گذاری نمی‌شده است، به همین دلیل در حالی که حجم صادرات میعانات گازی نصف شده، ارزش آن تنها ۳۰ درصد کاهش یافته است.
همچنین پارسال ایرانیان هر تن میعانات گازی را به قیمت متوسط ۳۹۲ دلار صادر کردند، در حالی که در نیمه اول امسال این رقم بیش از ۵۲۰ دلار بوده است.
در مورد سایر کالاها هم در نیمه اول سال ۹۷، به طور متوسط، هر تن کالا تقریبا به قیمت ۳۶۰ دلار صادر شده، در حالی که پارسال همین موقع، قیمت هر تن کالا کمتر از ۳۱۰ دلار بوده است.
واردات چرا و چقدر کم شده است؟
نمی‌توان آمار واردات امسال را بدون در نظر گرفتن شرایط بحرانی و آشفته ایران در ماه‌های اخیر، تحلیل و بررسی کرد.
با توجه کاهش ارزش پول ملی، کاهش واردات به دلیل کاهش قدرت خرید خارجی مردم طبیعی است، اما دولت برای جلوگیری از تاثیر این وضعیت بر نیازهای اساسی، امتیازهایی را برای واردات کالاهای اساسی در نظر گرفت. قاعدتا هر دولتی در شرایط نگرانی از قحطی احتمالی واردات غذا، دارو و کالاهای اساسی را در اولویت قرار می‌دهد، اما اگر آمار امسال و پارسال را با هم مقایسه کنیم، نشانه‌ای از این اولویت در آمار رسمی نیست.
نهتنها آمار واردات مواد غذایی و کالاهای اساسی به نسبت سال‌های گذشته بیشتر نشده، بلکه جالب توجه‌ترین تغییر لیست اقلام عمده وارداتی امسال، ردیفی مانند «گوشی تلفن همراه» است، یا غیبت خارج شدن دارو و مکمل‌های دارویی از فهرست ۱۵ قلم عمده وارداتی.
این تغییرات بیش از هر چیز نشانه فساد، بی‌تدبیری و سربه‌هوایی نظام اداری و سیاسی است. جایی که تصمیم‌های سوال‌برانگیز دولت در تعیین قیمت ارز، باعث واردات تلفن همراه به جای دارو و مواد غذایی و کالاهای اساسی با رانت ارز ۴۲۰۰ تومانی می‌شود.
در فهرست پارسال همین موقع، برنج و ذرت در صدر فهرست قرار داشتند، اما امسال ۱۵ قلم عمده وارداتی در نیمه اول سال ۱۳۹۷، به ترتیب زیر بوده‌اند:
“قطعات اتومبیل سواری (ساخت داخل ۱۴ تا ۳۰درصد)؛ برنج؛ ذرت دامی؛ لوبیای سبز؛ الکترودهای زغالی برای کوره‌ها؛ اجزاء و قطعات آلات و دستگاه‌ها؛ گوشی تلفن همراه؛ کنجاله سویا؛ قطعات اتومبیل سواری (ساخت داخل بیشتر از ۳۰درصد)؛ جو به استثنای بذر؛ موز سبز تازه یا خشک کرده؛ گوشت منجمد گاو؛ قطعات اتومبیل سواری (ساخت داخل ۳۰ تا ۵۰درصد)؛ روغن دانه آفتابگردان؛ سایر وسایل نقلیه موتوری”.
پارسال ذرت و برنج در صدر قرار داشتند و دارو پانزدهمین قلم مهم وارداتی بود. امسال به جایش گوشی موبایل هفتمین کالای وارداتی مهم و پرارزش بوده است.
تحریم‌ها چه تاثیری بر تجارت ایران خواهند داشت؟
ایالات متحده آمریکا از روز ۱۳ آبان، معاملات نفتی با شرکت ملی نفت ایران، شرکت بازرگانی نفت ایران، شرکت ملی نفت‌کش ایران شامل خرید نفت و محصولات نفتی و صنایع پتروشیمی را تحریم کرده است. همچنین معامله با بانک مرکزی و راه‌های انتقال پول به ایران نیز به دنبال تحریم‌ا بسته خواهند شد.
در این میان حجم صادرات غیرنفتی ایران در مقابل نفتی قابل تامل نیست، حتی عمده صادرات غیرنفتی ایران را نیز محصولات پتروشیمی و گازی تشکیل می‌دهند که ارزش و بازار آنها مستقیما در ارتباط با نفت است. به همین دلیل پاسخ قطعی به این سوال که تحریم‌ها چه تاثیری بر صادرات ایران خواهد گذاشت، پاسخ به همان سوالی است که سرنوشت فروش نفت ایران در روزهای آینده چه خواهد شد.
۹۳درصد صادرات ایران به کشورهای چین، عراق، امارات، افغانستان و هند انجام شده که در این میان سهم چین به تنهایی نزدیک ۲۰ درصد کل صادرات ایران است. نکته اینجا است که ۳ کشور چین، هند و امارات به همراه کره و آلمان در فهرست ۵ کشوری قرار دارند که ایران بیشترین واردات را از آنها انجام خواهد داد. سهم چین در این میان یک چهارم کل آمار واردات ایران است.
این فصل مشترک نزدیک به نیمی از تجارت خارجی ایران را پوشش می‌دهد، به همین دلیل همیشه امکان مبادله پایاپای میان ایران با چین و هند و امارات وجود دارد. مبادله و معامله‌ای که می‌تواند بدون آنکه کسی را به طور جدی گرفتار تحریم کند، مشکل تامین کالاهای اساسی و مواد غذایی را برطرف کند، به شرط آنکه فرض کنیم نظام اداری و اقتصادی ایران می‌تواند مانند حالت عادی رفتار کند و چرخ تولید کارخانه‌های نفتی و نیمه‌نفتی مانند سابق بچرخند. در غیر این صورت باید بپذیریم که علاوه بر نفت، نیمی از صادرات به اصطلاح غیرنفتی نیز در معرض خطر قرار دارند و ممکن است در آینده حجم محدود تجارت خارجی ایران را کوچک‌تر از وضعیت کنونی کنند.