فرامرز داور
ایران‌وایر
تحریم های اتمی ایالات متحده آمریکا که با توافق برجام رفع شده بود، با خروج دونالد ترامپ از آن، از تابستان امسال یکی یکی برمی گردند. تحریم های هسته ای علیه ایران تنها بخشی از از تحریم هایی بود که ایالات متحده بیش از 30 سال علیه این جمهوری اسلامی ایران وضع کرده اما این تحریم ها به سرعت و طی چند ماه توانست تاثیری محسوس به دنبال داشته باشد. ویژگی این تحریم ها چه بود؟ چرا اثر چندماهه این تحریم ها بیشتر از پیامد سه دهه تحریم های قبلی بود؟ 
ریچارد نفیو، کسی که در آمریکا با عنوان «فرمانده چریک های کت و شلواری در جنگ تحریمی علیه ایران» از او یاد می شود، در کتابی با عنوان «هنر تحریم ها» که اخیرا در آمریکا منتشر شده، رازهای طراحی این تحریم ها نوشته است. نفیو مسئول طراحی تحریم های اتمی آمریکا علیه ایران بوده است. پیش از این او به مدت 10 سال مسئول امور ایران در شورای امنیت ملی و معاون هماهنگی سیاستگذاری تحریم ها در وزارت خارجه بوده است.
او تحریم را یک «ابزار مفید» برای تهدید و تنبیه توصیف می کند که برای این به کار گرفته می شود «تا از درگیری بزرگتری پیشگیری کند» و بتوان به پیروزی دیپلماتیک رسید: «بررسی راهبرد تحریم ها یعنی اینکه چطور توانسته اند افعال کشور هدف و مورد تحریم را تغییر دهند اهمیت زیادی دارد، چه بخواهیم چه نخواهیم تحریم ها به ابزاری محبوب در سیاست خارجی آمریکا تبدیل شده است».
طراح تحریم ها علیه ایران می نویسد که با مطالعه روزنامه ها در سال 1391 خیلی ها به این نتیجه رسیدند که تحریم ها موفق نبوده و هیچگاه موفق نخواهد شد اما «وقتی توافق اولیه با ایران در سال 1392 به دست آمد، بسیاری حرف های دیگری زدند و از این تحریم ها تعریف و تمجید کردند و گفتند این تحریم ها ایران را به تعهداتش پایبند نگه داشته است».
نویسنده کتاب هنر تحریم ها می گوید هدف از اعمال تحریم ها ایجاد سختی یا به عبارت بهتر ایجاد درد و ناکامی است به نحوی که کشور هدف رفتار خود را تغییر دهد: «شاید کلمه درد یا فشار در این کتاب تحریک کننده باشد چرا که درد همراه با مفاهیمی همچون شکنجه و سواستفاده می آید اما در مقام توضیح، درد کلمه کاملا مناسبی است… در نشان دهنده نوعی تمایل در طرف مقابل برای اجتناب از آن هم هست». به این ترتیب نفیو روشن می کند که در طراحی تحریم های جدید ایالات متحده علیه ایران نسبت به تحریم هایی که تا پیش از دوره باراک اوباما وجود داشت، هدف ایجاد شرایط نامطلوب تر از قبل و ایجاد یک «درد» وسیع بود تا چنان لمس شود که ایران در نهایت مجبور به انجام رفتار دیگری شود.
او وضع تحریم را با درگیری نظامی قابل مقایسه دانسته و نوشته که تحریم ها در ایجاد درد، هدف یکسانی را با عملیات نظامی دنبال می کند و این هدف ایجاد محرک های یکسان در طرف مقابل است به طوری که یا مصالحه کند یا از پا دربیاید. اما اینجا یک تفاوت عمده میان تحریم های دولت اوباما با تحریم های پیشین آمریکا علیه ایران وجود دارد که به عقیده نفیو یکی از رازهای موفقیت اش است: «هدف نهایی از اعمال تحریم، ایجاد درد و تغییر در کشور هدف است اما اگر بخواهیم این دردها و فشارها را از برنامه تحریم برداریم، ممکن است ابعاد تبلیغاتی بهتری پیدا کند». یکی از این اقدامات، مستثنی کردن تحریم فروش دارو و غذا به ایران بوده است.
از نظر ریچارد نفیو مشکل تحریم های آمریکا علیه عراق در زمان صدام حسین این بود که این تحریم ها در یک دوره 6 ماهه به اوج خود رسید و دیگر فرصتی برای افزایش بیشتر نداشت تا از طریق آن بشود عزم و اراده صدام را تجزیه و تحلیل کرد و با شدت و کاهش تحریم ها پیام فرستاد. به عقیده او این فشار حداکثری و بی امان، نوعی از حس کشندگی در عرق به وجود آورده بود و هیچ سناریویی برای بازیگری صدام در آن پیش بینی نشده بود: «جالب این که اگر عراقی ها کاملا پا پس می کشیدند و به خواسته های آمریکا تن می دادند هم ممکن بود گرفتار دام جنگ شوند چرا که ممکن بود آمریکا و متحدانش این استدلال را مطرح کنند که سرکشی تاریخی عراق و جنایت های صدام ارزش عقب نشینی او را کم می کند». نفیو می گوید این بار آمریکا تلاش کرد از این نوع اشتباهات در اعمال تحریم ها علیه ایران مرتکب نشود: « در نهایت تحریم های فراگیر علیه ایران شکل گرفت و در آخر هم یک توافق هسته ای به دست آمد که از طریق آن فرایند حذف همان تحریم ها کلید خورد». تحریم هایی که با فرمان دونالد ترامپ حالا در حال بازگشت مجدد است.
ریچارد نیفو پیش به سوی تحریم ایران
با ارجاع پرونده اتمی ایران از سوی آژانس بین المللی انرژی اتمی به شورای امنیت سازمان ملل متحد، در اسفند 1384 دست بازیگری آمریکا برای تنظیم تحریم هایی فراگیر باز شده بود. آمریکا در تابستان سال 1385در حال تنظیم پیش نویس اولین قطعنامه تحریمی شورای امنیت می شد. ریچارد نفیو می گوید در این دوره از وزارت انرژی آمریکا به وزارت خارجه منتقل شده بود و مسئولیت شخصی اش فراهم کردن فهرستی از افراد و نهادها برای قرار گرفتن در تحریم های شورای امنیت. او در توصیف نگاهی که به تحریم ایران از سوی آمریکا وجود داشت نوشته: «خاطرم هست که یک نگاه کلی این بود که این تحریم ها سازمان ملل هیچ وقت نخواهد توانست نحوه تفکر ایرانی را تغییر دهد چه رسد به اینکه بخواهد نگاه راهبردی آنها را درباره برنامه اتمی عوض کند… این نگرش بعد از قطعنامه 1737 در دی ماه 1385 کاملا تغییر کرد، یعنی زمانی که مشخص شد ایرانی ها از تصویب قطعنامه ناخشنود هستند و روسیه و چین هم از مصوبه حمایت کردند… ایالات متحده به فکر طراحی مجموعه ای از مصوبه های تحریمی شورای امنیت بود که می توانست پست سر هم علیه ایران اعمال شود».
به نوشته ریچارد نفیو ایران تا سال 1385 یک کشور عادی از نظر تجاری در جامعه جهانی بود و هرچند روابط بازرگانی و مالی از ابتدای انقلاب با آمریکا نداشت اما با سایر کشورهای جهان به سهولت می توانست روابط اقتصادی برقرار کند و مبادلات بانکی داشته باشد اما پس از دومین قطعنامه شورای امنیت وضع به کلی آغاز به دگرگونی پیدا کرده بود. آمریکا برای تاثیرگذاری بیش از پیش تحریم های شورای امنیت به نوشته ریجارد نفیو «حتی بدون داشتن چارچوب قانونی تلاش می کرد به جامعه تجاری و اقتصادی دنیا خطرات انجام معامله با ایران را یادآوری کند و توان ایران برای انجام فعالیت های اقتصادی را از ریشه بخشکاند».
تحریم های مالی؛ یک شیوه جدید
از نگاه طراح تحریم های آمریکا علیه ایران در دوره اوباما، تحریم به دسته های نظامی، سیاسی- دیپلماتیک، فن آوری و اقتصادی-مالی تقسیم می شوند. آمریکا همه این گروه از تحریم ها را علیه ایران اعمال کرده بود اما در دوره تحریم های اتمی، تعریف جامع تری از تحریم مالی ارائه داد: استفاده از تحریم های مالی که مزیت جهانی تر شدن با استفاده از بازار ارز و موسسات بیمه داشتند و به جای تمرکز بر تحریم فروش اجناس بر تحریم نحوه تجارت و بازرگانی استوار است.
«آمریکا از سال های 1385 از تحریم های مالی و تهدید قطع کردن کشورها از شبکه خدمات مالی خود به عنوان ابزاری برای تحریم استفاده کرد و بعدا این شیوه را در تحریم روسیه هم به کار گرفت.» تحریم بانک مرکزی ایران و سپس قطع دسترسی ایران به خدمات ارتباط بین بانکی سوئیفت به سرعت بر برنامه تجاری و بانکی ایران اثر گذاشت و ضمن قطع ارتباط بانک های ایران با دیگران، همکاری با بانک های ایرانی برای مبادلات مالی را هم با خطر جریمه های سنگین رو به رو کرد.
نفیو می گوید پس از وضع تحریم هایی شدید تر مالی بر ایران که بر اساس قطعنامه 1737 شورای امنیت بود، آمریکا این وظیفه را برای خود قائل شده بود تا به دیگران نشان دهد چه اندازه مشارکت و همکاری با بانک های ایرانی می تواند برایشان خطرناک باشد.
قطعنامه 1737 شورای امنیت سازمان ملل هرگونه خدماتی را که می توانست فعالیت های اتمی ایران را تسهیل کند ممنوع کرده بود. خدمات بانکی و حمل و نقل بین المللی از جمله اقدامانی بود که شورای امنیت صرفا استفاده از آن در کمک به برنامه هسته ای ایران را ممنوع کرده بود اما برای دیگر مصارف همچون واردات اقلام و کالا، محدودیتی وجود نداشت.
نفیو می گوید در مذاکره با کشورها و شرکت هایی که هنوز با ایران همکاری می کردند «سئوالی که آمریکا مطرح می کرد این بود که آیا شما می توانید اثبات کنید که در زمینه کمک به برنامه اتمی ایران هیچ نقشی نداشته اید؟»
او می گوید آمریکا به دنبال فرصتی بود که دسترسی ایران به حمل و نقل دریایی که می توانست مبادلات عادی کالا برای ایران را تسهیل کند، محدود کند. به نوشته نفیو «استدلال ایران برای دفاع از خود در این زمینه این بود که تحریم های بین المللی عملا توانایی این کشور برای فعالیت های معمولی تجاری را محدود کرده و خبر از یافتن راه هایی برای فرار گسترده از تحریم ها داد: «ایران به همین روش خود ادامه داد و توانست واسطه های جدیدی برای خرید کالاهای مورد نظرش پیدا کند. به این ترتیب بخش های بزرگ تری از اقتصاد ایران به دام فعالیت های تحریم شده افتاد و باعث شد آن بخش ها هم در معرض تحریم های شدید قرار بگیرد. به عبارت بهتر خود ایران زمینه اعمال تحریم بیشتر بر اقتصادش را فراهم کرد».
طراح تحریم های ایران می نویسد: «مهمتر از هرچیزی حس مشروع بودن اقتصاد ایران در دنیا آسیب دیده بود و کار به جایی رسید که ایران در نظام اقتصاد بین الملل به شکل یک مورد خاص درآمد که فعالیت تجاری با آن پیچیده و پرهزینه بود».
ریچارد نفیو در طراحی تحریم توجه به ارزش های فرهنگی کشور هدف را مهم می داند. این که شهروندان کشور هدف تحریم انگیزه های مادی بالایی دارند؟ آیا به ارزش های سنتی و مذهبی همچون فداکاری و شهادت پایبند هستند؟ آیا برای نهادها بین المللی همچون سازمان ملل مشروعیت و اعتبار قائل اند؟ از دید او «پاسخ به این سئوال ها می تواند نشان دهنده نوع واکنش مردم یک کشور به اعمال تحریم ها و درد ناشی از آن باشد و کشور تحریم کننده هم می فهمد که در بازبینی برای چگونگی اعمال درد و فشار چه برنامه ای در پیش بگیرد».
با این همه نفیو می گوید برای طراحی تحریم ها باید روی ارزش های مذهبی و ملی محاسبه کرد اما نباید برایشان ارزش غیرواقعی در نظر گرفت: «در بحبوحه طراحی تحریم ها برخی می گفتند که مذهب شیعه ویژگی هایی دارد که شهادت را ستایش می کند و حتی رنج کشیدن در آن مجاز شمرده شده است اما آنچه در عمل اتفاق افتاد این نبود. نگرش این افراد نوعی غلو و اغراق در باورهای مذهبی و همچنین تجربه شخصی ایرانی ها بود». نفیو به طراحان بعدی تحریم ها در جهان توصیه کرده فاکتورهای فرهنگی را در محاسبات خود بیاورند اما همیشه مرز مشخصی میان کلیشه ها و شناخت ویژگی های ملی کشورها داشته باشند: «کشوری که مثلا در جنگ پیروز میدان بوده و کمتر آسیب دیده می تواند مقاومت بیشتری در برابر فشارها اعمال کند تا کشوری که سال ها جنگیده و جان و مال فراوانی از دست داده است. البته جنگ تنها عامل کلیدی نیست بلکه وقایع دیگری همچون تحولات عمیق سیاسی، بلایایی طبیعی، رکودهای اقتصادی هم می تواند در این ارزیابی کلیدی باشد».
ریچارد نفیو به عنوان اصلی ترین چهره تحریم ها علیه ایران و شاید موفق ترین فرد در تاریخ تحریم های ایالات متحده، تئوری مشخصی برای طراحی تحریم دارد که همان ایجاد درد در کشور هدف است اما دردی که نفیو به دنبال تشدید آن در ایران بوده همیشه با وضع تحریم به دست نیامده است.
نفیو می گوید آمریکا در طراحی تحریم ها کالاهای لوکس از جمله خودروهای گران‌بها را از فهرست اقلامی تحریمی خارج کرده بود تا با واردات این اقلام به ایران اولا ذخیره ارزی جمهوری اسلامی ایران سریعتر تحلیل برود و در هدفی ثانویه، به «حس درد تحریم شدگی در جامعه ایران» دامن بزند.
ریچارد نفیو در چند جای مختلف از کتاب اش شرح می دهد که مقام های جمهوری اسلامی ایران با سیاستی که در برابر فشار تحریم ها در پیش گرفته بودند در موارد متعددی درد ناشی از تحریم ها را بر جامعه ایران افزایش دادند. یکی از این موارد از نظر او، افزایش قیمت مرغ در اواخر دولت محمود احمدی نژاد و در بحبوحه تحریم ها بود که برای اولین بار باعث تجمعات اعتراضی در این کشور شد و به افزایش فشار تحریم ها کمک کرد.
با وجود موفقیت هایی که طراح تحریم های آمریکا علیه ایران برای کشورش قائل است، می گوید تحریم ها اثرات منفی ناخواسته ای هم دارد که در برخی از موارد اجتناب ناپذیر است. یکی از این موارد به عقیده نفیو، تقویت سپاه پاسداران بود: «به عقیده من دو عامل مهم می تواند این وضعیت را توضیح دهد. اول اینکه تحریم باعث شده بود که نفرات سپاه در موقعیت خوبی برای استفاده از فساد موجود در اقتصاد ایران قرار بگیرند و دوم این که تحریم های آمریکا و خصومت با سپاه باعث فشاری به ایران شد که با اتکای بیشتر به سپاه برای تامین کالاهای مورد نیاز ایران، در حاکمیت تقویت شود و منافع مالی ناشی از دور زدن تحریم ها را هم عاید شود».
نفیو می گوید هدف تحریم باید روشن باشد. به نوشته او آمریکا ضمن فشار گام به گام و محاسبه شده، همزمان برنامه مصالحه با جمهوری اسلامی ایران را هم با نامه های مستقیم باراک اوباما به آیت الله خامنه ای پی گرفت که در نهایت به حصول توافق هسته ای انجامید.
کتاب نفیو مدت کوتاهی پیش از بازگشت تحریم های آمریکا علیه ایران منتشر شده است. او می گوید پس از مصالحه، کشور تحریم شده باید بفهمد که به نتایج مطلوب رسیده و «از شر تحریم ها خلاص شده و می تواند از منافع آن بهره مند شود. اگر کشور تحریم کننده، پیروزی را نپذیرد و بخواهد اهداف جدیدی تعریف کند، تهدیدهای جدیدی به وجود می‌آورد». آیا چنین دورانی با توجه به خروج آمریکا از برجام نزدیک شده است؟