«دکتر درمانگاه زندانیان را معاینه نمی‌کند و می‌پرسد مریضی شما چیست و چه قرصی می‌خواهید؟! کادر درمانگاه هم رفتاری بسیار تحقیرآمیز و توهین‌آمیز با زندانیان دارند. سه تختی که در بهداری قرار دارند، بسیار کثیف و بدون روپوش هستند و زندانیان با مراجعه به درمانگاه ممکن است بیماری‌های دیگری هم بگیرند. درمانگاه هیچ امکاناتی ندارد و تنها نمونه‌گیری خون و بخیه‌های کوچک برای زخم خورده‌های دعواهای زندان در آن‌جا انجام می‌شود. داروهای ثابتی که معمولا برای همه دردها تجویز می‌شوند، مسکن، قرص‌های آرام‌بخش و اعصاب هستند. زمانی هم که داروهای دیگری برای زندانی نوشته می‌شود و خانواده زندانی آنها را تهیه می‌کند و تحویل زندان می‌دهد، اگر با ارزشی باشند، در مسیر رسیدن به بهداری یا دزدیده می‌شوند یا گم‌و‌گور.»
این روایت زندانی سابق زندان «رجایی‌شهر» از وضعیت درمانگاه این زندان با تصویریرویایی که پیش‌تر مسوولان این زندان و خبرنگار «ایسنا» از امکانات آن داده بودند، هیچ تناسبی ندارد.
آذر ۱۳۸۹، در گزارش خبرنگاران حقوقی ایسنا، وضعیت این درمانگاه به این شکل توصیف شده است: «بخش بهداشت و درمان زندان رجایی‌شهر شبانه‌روزی فعالیت می‌کند و شامل اورژانس، داروخانه، پذیرش، ویزیت، رادیولوژی، فیزیوتراپی، سونوگرافی، دندان‌پزشکی، اتاق عمل، آزمایشگاه، پکینگ و اتوکلاو می‌شود.»
در همین گزارش، «علی حاج کاظم»، رییس وقت زندان رجایی‌شهر گفته بود درمانگاه زندان گواهی «ایزو» دارد و پزشک متخصص مقیم ۲۴ ساعته و روان‌شناس مقیم در درمانگاه حضور دارند و در حال گرفتن مجوز تبدیل این درمانگاه به بیمارستان هستند و بیشتر اعمال جراحی که به آی‌سی‌یو نیاز ندارند، همان جا انجام می‌شود.
او گفته بود تمام سیستم درمانی، شبکه‌ای و آنلاین است و وقتی پزشک، زندانی بیمار را می‌بیند، همان لحظه در کامپیوتر ثبت می‌کند و برایش دارو می‌نویسد، داروخانه هم نسخه را می‌بیند، می‌پیچد و تحویل رابط آنها می‌دهد.
در دو بخش نخست این گفت‌وگو در مورد رجایی‌شهر که این‌جا و این‌جا منتشر شد، ضمن انتشار فیلمی اختصاصی از این زندان، به بررسی باندهای زندان، مساله ورود مواد مخدر و کالاهای ممنوعه به آن، فروشگاه زندان و مساله غذا و تغذیه زندانیان پرداختیم. در این بخش هم به مساله بیماری، مرگ و خدمات درمانی و درمانگاه زندان می‌پردازیم. این گفت‌وگوها با زندانی سیاسی سابق این زندان انجام شده که پنج سال را در این زندان گذرانده و اخیرا از آن‌جا آزاد شده است اما به دلایل امنیتی، مایل نیست با نام خودش با «ایران‌وایر» گفت‌وگو کند.
برای ورود به بحث درمان در زندان رجایی‌شهر، ابتدا به مرگ زندانیان در این زندان بر اثر بیماری بپردازیم که منتقدان می‌گویند بیشتر به کوتاهی درمانگاه زندان در درمان و یا اعزام آنها به مراکز درمانی خارج از زندان برمی‌گردد. شما در آن پنج سالی که در رجایی‌شهر زندانی بودید، تجربه‌ای از دیدن مرگ هم‌بندیان خود دارید؟
- بله، چند مورد. خرداد ۱۳۹۱، «منصور رادپور» از زندانیان سیاسی مدتی بیمار شده بود. به نظرم ناراحتی قبلی داشت. او به خاطر قرص‌هایی که مصرف می‌کرد و عدم رسیدگی زندان به بیماری او، در سالن ۱۲ که محل نگه‌داری زندانیان سیاسی/عقیدتی بود، درگذشت. «علیرضا کرمی خیرآبادی» که به اتهام هواپیما‌ربایی زندانی شده بود و ۱۷ سال بود زیر حکم اعدام قرار داشت، نوروز سال ۱۳۹۲ در همان سالن ۱۲ رجایی‌شهر خودکشی کرد و به زندگی خود پایان داد. «افشین اسانلو»، زندانی سیاسی دیگری بود که خرداد ۱۳۹۲ به دلیل ناراحتی قلبی در زندان درگذشت. «شاهرخ زمانی»، زندانی سیاسی، شهریور ۱۳۹۴ در زندان جان خود را از دست داد. گفته شد علت مرگ او هم سکته مغزی بود. ممکن است موارد دیگری هم بوده که من یادم نمانده باشد. به نظرم «محمدمهدی زالیه» هم بود که خرداد ۱۳۹۱ به علت بیماری ریوی درگذشت. البته او پیش از مرگ به بیمارستان منتقل شد و آن‌جا جانش را از دست داد.
در مورد درمانگاه رجایی‌شهر، گزارشی از ایسنا هست که نوشته سال ۱۳۸۹ این درمانگاه به حدی مجهز بوده که در آستانه بدل شدن به بیمارستان بوده است. این درمانگاه هنوز همان قدر پیش‌رفته است؟
- بهداری زندان رجایی‌شهر پیش از این وضعیت بهتری از آن چه داشته است که من این‌جا روایت می‌کنم. ظاهرا این بهداری در سال‌های اخیر به مرور زمان کوچک‌تر و کوچک‌تر و روز به روز از خدمات و امکانات آن کاسته شده است. درمانگاه رجایی‌شهر چنان‌که برای ما مشخص شد، قبلا اتاق عمل داشته که اکنون پلمپ شده است.
کادر درمانی، یعنی دست‌کم یک پزشک و یک پرستار به طور شبانه‌وری در درمانگاه حضور دارند؟
- پزشک باید ۲۴ ساعته در زندان حضور داشته باشد اما همیشه این طور نبود. برای همین، خیلی‌وقت‌ها، بیشتر شب‌ها یا آخر هفته‌ها، تنها یک پرستار در بهداری زندان حضور داشت که در صورت مراجعه زندانی، می‌گفت پزشک حضور ندارد و زندانی باید بعدا مراجعه کند و یا اگر ضرورتی پیش می‌آمد، تنها می‌توانست باندپیچی انجام دهد. اگر هم مورد خیلی حادی بود، هم‌چون دکتر، قرص مسکن و آرام‌بخش تجویز می‌کرد. قرص‌های سرماخوردگی، تب‌بُر یا این مسکن‌ها را اغلب خود زندان به زندانیان می‌داد.
برای ویزیت دکتر، زندانی بیمار مستقیم به بهداری زندان مراجعه و تقاضای ملاقات با دکتر می‌کند یا محدودیت دست‌رسی وجود دارد؟
- دکتر بهداری زندان هر دو هفته یک‌بار زندانیان بیمار را ویزیت می‌کند. لیستی هم در هر سالن گذاشته می‌شود تا کسانی که می‌خواهند دکتر را ببینند، اسم خود را در آن بنویسند و سپس به ترتیب لیست، آنها را صدا می‌زنند تا به درمانگاه اعزام شوند.
معاینه زندانیان بیمار و گرفتن شرح‌حال آنها در بهداری زندان، شبیه همان ویزیتی است که دکترها در بیرون از زندان انجام می‌دهند؟
- خیر. دکتر زندان مطلقا به صحبت‌های زندانیان توجهی ندارد و اصلا زندانیان را معاینه نمی‌کند. انتظارش این است که خود زندانی درد و مریضی خود را بداند. دکتر تنها از زندانی می‌پرسد: «شما چته؟» سپس برای زندانیان قرص‌های تکراری می‌نویسد. خیلی وقت‌ها اگر زندانی خودش بگوید به قرص‌های خاصی نیاز دارد، دکتر بهداری آن را برایش می‌نویسد و کاری ندارد این قرص‌ها به بیماری زندانی ربطی دارند یا نه.
برخورد پرسنل درمانگاه با زندانیان بیمار چه طور است؟
- پرسنل بهداری رفتار زشتی با زندانیان مراجعه کننده به بهداری دارند. انگار نه انگار که با انسان رفتار می‌کنند. بسیار بداخلاق هستند و واقعا توهین‌آمیز و تحقیرآمیز با زندانیان برخورد می‌کنند.
داروهایی را که پزشک تجویز می‌کند، در همان درمانگاه زندان می‌توان تهیه کرد یا به طور کلی زندان مسوولیتی در قبال داروها ندارد و داروها باید از طریق خانواده زندانی برای او تهیه شود؟
- خیلی وقت‌ها تهیه داروها با خود زندانی است و زندان داروی تجویزی دکتر بهداری را برای زندانیان تهیه نمی‌کند. روی نسخه‌هایی که باید از سوی خانواده زندانی تهیه شود، می‌نویسند «خرید شخصی»؛ یعنی خانواده زندانی باید این داروها را بیرون از زندان تهیه کنند و دم در زندان تحویل دهد. این داروها سپس به بهداری رفته و بررسی می‌شوند و سپس زندانی را صدا زده و داروها را تحویلش می‌دهند. البته در بسیاری از موارد، این داروها اصلا به زندانی نمی‌رسند؛ یعنی در مسیر در زندان تا بهداری گم و گور می‌شوند یا اگر ارزشمند باشند و سربازان داروها را بشناسند، ممکن است آنها را بدزدند.
در بهداری زندان به غیر از ویزیت مریض، چه خدمات دیگری به مراجعان انجام می‌شود.
- در بهداری زندان امکان نمونه‌گیری برای آزمایش خون وجود دارد و البته هر دو هفته یا هر ماه یک‌بار کسی از بیرون می‌آید و از زندانیانی که دچار صدمه شده‌اند، مثلا پای‌شان شکسته شده یا پیچ خورده است، عکس می‌گیرد. علاوه بر این‌ها، گاهی کار بخیه زدن هم انجام می‌شود. چون گاهی در بندهای عادی زندان بین زندانیان عادی درگیری رخ می‌دهد و افراد با به اصطلاح «تیزی» که خود می‌سازند، هم‌دیگر را مجروح می‌کنند. ولی جز بخیه زدن، کار خاصی نمی‌کنند.
در این درمانگاه به تعبیر شما کوچک که نمی‌توان کار زیادی برای بیماران با وضعیت حاد انجام داد. پزشک درمانگاه معمولا بیماران را برای تشخیص و مداوا به بیمارستان خارج از زندان می‌فرستد؟
- کادر بهداری و به طور مشخص، پزشک بهداری تنها زندانی‌هایی را که وضعیت بسیار وخیمی داشته باشند، به بیمارستان اعزام می‌کند. در غیر این صورت، حتی اگر به نظر برسد یک زندانی سکته قلبی کرده یا مثلا وضعیت خوبی ندارد و خیلی دردمند یا ناتوان است، تنها به او قرص آرام‌بخش و مسکن می‌دهند تا فقط درد کمتر شود یا بگذرد. در حالی که اگر چنین فردی بیرون زندان به پزشک مراجعه کند، طبیعتا بستری شده و یا آزمایش خون از او گرفته می‌شود تا علت ناتوانی یا درد شدیدش مشخص شود.
زمانی که دکتر درمانگاه دستور اعزام زندانی بیماری به بیمارستان را می‌دهد، دستور پزشکی او از نظر زندان به چالش کشیده نمی‌شود؟
- اگر جان زندانی واقعا در خطر نباشد و یا زندانی سیاسی مورد غضب مسوولان زندان و یا زندانی عادی با مورد امنیتی حادی نباشد، دستور پزشک بهداری برای اعزام او اجرا می‌شود. گاهی برای اعزام زندانی با مورد حاد امنیتی، باید تعدادی گارد زندان همراه او اعزام شوند یا اتومبیل‌های اسکورت آمبولانس را همراهی کنند. اگر این همراهان آماده نباشند، زندانی اعزام نمی‌شود. اما به طور کلی، اگر خطر واقعا تشخیص داده شود، زندانی را به بیمارستان اعزام می‌کنند. چون همان طور که گفتم، دکتر بهداری توجهی به وضعیت زندانی ندارد و اهمیتی نمی‌دهد که زندانی در چه وضعیتی است.
به این ترتیب، مسوولان زندان ریسک مخالفت با نظر بهداری را متوجه خود نمی‌کنند.
- عمدتا نه. اما مواردی هم هست که پزشک قانونی بیرون از زندان برای یک زندانی حکم «عدم تحمل کیفر» می‌دهد ولی دادستانی با اجرای حکم پزشک قانونی، یعنی آزادی یا مرخصی درمانی زندانی مخالفت می‌کند و اجازه نمی‌دهد از زندان خارج شود و حکم را نادیده می‌گیرد. زندانیان زیادی داریم که این وضعیت را دارند.
وقتی دکتر بهداری زندان درخواست اعزام زندانی را به بیمارستان می‌دهد، زندانی بیمار تحت چه شرایطی به بیمارستان بیرون از زندان اعزام می‌شود؟
- اعزام زندانی به بیمارستان با همراهی دو سرباز و یک پاسدار بند اانجام می‌شود. گاهی به زندانی دست‌بند و پابند می‌زنند. خیلی وقت‌ها هم از زندانی سیاسی خواسته می‌شود برای اعزام به بیمارستان، لباس زندان بپوشد. با خودداری زندانی از این کار، اعزام او منتفی می‌شود. یعنی عملا وضعیت وخیم او نادیده گرفته می‌شود. این را هم اضافه کنم که حضوربرخی از این پاسدار بندها در بیمارستان موجب نارضایتی کادر درمانی است. این‌ها مسلح هستند و گاهی خانم‌های پرستار یا همراهان بیماران دیگر را اذیت می‌کنند یا مثلا مانع دیدار همسر یا فرزند زندانی بستری شده دیگری با او می‌شوند.
وضعیت نظافتی درمانگاه چه گونه است؟ در حدی تمیز هست که زندانی بیمار پس از مراجعه به درمانگاه، نگران ابتلا به بیماری دیگری در آن جا نشود؟
- بهداری زندان رجایی‌شهر خیلی خیلی کثیف است؛ آن‌چنان‌که زندانی‌ها ترجیح می‌دهند به بهداری نروند. چون خطر ابتلا به بیماری‌های دیگر هم در بهداری بالا است. البته مخصوصا کسانی که زخمی در بدن دارند، ممکن است در بهداری عفونت بگیرند. بهداری زندان تنها دو یا سه تخت بسیار کثیف بدون روکش دارد که زندانی‌های مریض به ترتیب روی آنها می‌خوابند.
آیا می‌توان از نوعی هم‌دستی بین پزشک درمانگاه و مسوولان زندان برای استفاده از دارو، هم‌چون روشی برای کنترل زندان و زندانیان صحبت کرد؟
- در این حد را من نمی‌توانم نظر بدهم و نمی‌دانم. اما می‌دانم که میزان تجویز قرص‌های آرام بخش و اعصاب برای زندانیان سیاسی در قیاس با زندانیان عادی به صورت قابل توجهی زیاد بود.
ایران‌وایر:شاهد علوی