جشنی که جمهوری اسلامی پس از جلسه شورای امنیت گرفته چقدر معقول است؟ آیا آینده‌ای متفاوت در انتظار شورای امنیت است؟
درباره متن برجام و متعلقاتش هر حرفی بزنید، این احتمال هست که حرف‌تان نادرست، ناقص یا نادقیق باشد. فقط هم من و شما نیستیم؛ کار به جایی رسیده که مثلا یکی از نزدیکان جان بولتون خطاب به وندی شرمن که خودش در مذاکرات هسته‌ای حضور داشت به طعنه می‌گوید برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ را دقیق نخوانده است.
یک دلیل البته این است که برجام یک متن حقوقی پیچیده است و هر واژه و عبارتش پس‌زمینه‌ای سیاسی دارد. از یاد نبریم آنچه در ماراتن ۱۲ساله مذاکرات هسته‌ای گذشته بود، و از یاد نبریم اختلاف نظرها و کشمکش‌ها را هنگام تدوین این سند.
دو دلیل دیگر هم هست که بر این پیچیدگی می‌افزاید: خروج آمریکا از برجام و نیز برخی کلمات خاص در متن برجام.
ماشه را بچکان!
واژه «اسنپ‌بک» در متن برجام یا قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که بر برجام صحه می‌گذارد، نیامده است. اما این واژه را باراک اوباما، رئیس جمهوری، جان کری، وزیر خارجه، و وندی شِرمن، مذاکره‌کننده ارشد آمریکا، پیش از نهایی شدن برجام چندین بار به کار بردند.
ترجمه فارسی این واژه کمی بر پیچیدگی‌ها افزود یا دستکم موجب ابهام شد. «اسنپ‌بک» در زبان انگلیسی به معنای بازگشت سریع به حالت قبل است. می‌توان از هر چیزی مثال آورد که «در یک چشم به هم زدن» یا «به طرفه‌العین» به حالت قبل بازمی‌گردد. ماشه سلاح را از آن رو مثال می‌زنند که در صورت خارج شدن از ضامن، به عقب کشیده می‌شود وبلافاصله به جای خود بازمی‌گردد.
پس تصور این که آمریکا در پی چکاندن ماشه به روی جمهوری اسلامی است، دستکم از این مکانیسم برنمی‌آید. برای پرهیز از ابهام، اجازه دهید در این متن به جای «مکانیسم ماشه» از همان «مکانیسم اسنپ‌بک» استفاده شود.
کار کی بود و چرا؟
عده‌ای می‌گویند پیشنهاد گنجاندن مکانیسم اسنپ‌بک در برجام را روسیه ارائه کرد. اما این اشتباه است. روسیه (طبق خاطرات وندی شرمن) فقط با تحریم تسلیحاتی علیه ایران به شدت مخالف بود و نهایتا هم با دوره‌ای پنج ساله موافقت کرد.
مکانیسم اسنپ‌بک (یعنی مکانیسمی که در بندهای ۳۶ و ۳۷ برجام و مواد ۹ تا ۱۲ قطعنامه شورای امنیت تشریح شده است) به احتمال زیاد با اصرار آمریکا در متن برجام گنجانده شد.
موضوع این بود که کنگره آمریکا چندان از مذاکرات دولت اوباما بر سر برنامه هسته‌ای ایران دلخوش نبود و با تردید به آن می‌نگریست. اوباما و اعضای کابینه‌اش از هر استدلالی برای همراه کردن مخالفان در کنگره استفاده کردند؛ از جمله این که بارها تأکید کردند به محض اولین خطای ایران، می‌توان حداکثر ظرف ۶۵ روز تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران را بازگرداند.
ولی آمریکا که از برجام خارج شده است…
در قراردادها معمولا از کلماتی مثل «طرف‌های قرارداد» یا «اعضای توافق» استفاده می‌شود. اما در برجام، به دلیل برخی احتیاط‌ها یا پیش‌نگری‌ها، از عبارت «مشارکت‌کنندگان» استفاده شد. یکی از احتیاط‌ها احتمالا این بود که این سند حکم معاهده پیدا نکند، یا ساز و کار مدّنظر مذاکره‌کنندگان عینا درج شود و تفسیری علی‌حده بر آن بار نشود.
با آن که عبارت «مشارکت‌کنندگان» در متن برجام آمده است، حدود سه سال در رسانه‌ها (حتی از زبان کارشناسان) واژه عضو یا اعضا شنیده می‌شد. آمریکا در ۱۸ اردیبهشت ۹۷ از برجام خارج شد و مدتی بعد اعلام کرد که اولا از برجام خارج شده، نه از قطعنامه ۲۲۳۱، و ثانیا چیزی تصویب نشده که نشان از نقض بندهای ۹ تا ۱۲ قطعنامه باشد (یعنی مشارکت‌کننده بودن آمریکا را زیر سوال ببرد).
دونالد ترامپ می‌گوید دولتش از هفته آینده روند مکانیسم اسنپ‌بک را آغاز می‌کند.
با این حال، هر پنج کشور دیگر (روسیه، چین و سه کشور اروپایی) می‌گویند از اقدام احتمالی آمریکا برای فعال کردن مکانیسم اسنپ‌بک حمایت نمی‌کنند.
جشن و پایکوبی جمهوری اسلامی ایران
مححمدجواد ظریف، وزیر خارجه جمهوری اسلامی ایران، در ویدیویی که روز یکشنبه منتشر شد، اطمینان داد که آمریکا نمی‌تواند این مکانیسم را اجرا کند و خودش هم می‌داند.[1]
البته محمدجواد ظریف چند سال پیش خطاب به سناتور تام کاتن گفته بود که آمریکا پس از امضای برجام نخواهد توانست از این توافق خارج شود و او بهتر است پولی را که بابت تحصیل در رشته حقوق پرداخته است، از دانشگاه پس بگیرد.
اظهارات روز یکشنبه آقای ظریف همزمان بود با شادمانی و شعفی که در صفحه اول روزنامه‌های ایران از بابت «شکست آمریکا در شورای امنیت» درج شد.
شمار زیادی از مقام‌های جمهوری اسلامی ایران، از جمله حسن روحانی، هم رأی دادن تنها یک کشور به قطعنامه پیشنهادی آمریکا را به سخره گرفتند و از آن به عنوان شکست یاد کردند.
با این حال، برخی هواداران جمهوری اسلامی ایران، از جمله عبدالله گنجی، مدیرمسئول روزنامه جوان نزدیک به سپاه پاسداران، و یاسر جبرائیلی، از مدیران خبرگزاری فارس، درباره اقدام آمریکا برای فعال کردن «مکانیسم اسنپ‌بک» هشدار دادند.
شماری از تحلیلگران نیز یادآور شده‌اند که متن اولیه‌ای که آمریکا به عنوان قطعنامه پیشنهادی‌اش به اعضای شورای امنیت ارائه کرد، بلندتر بود و شش صفحه هم ضمیمه داشت، اما در متن جدید تنها به چند پاراگراف اکتفا شده بود. به باور این تحلیلگران، این اقدام آمریکا با نیت آماده‌سازی اعضا و تبیین استدلال‌هایش برای فعال کردن «مکانیسم اسنپ‌بک» صورت گرفت.
پیش‌بینی آنچه از این به بعد رخ خواهد داد، دشوار است. برخی حقوقدان‌ها پیش‌بینی می‌کنند که آمریکا، در فرایندی کمابیش پیچیده، موفق خواهد شد پرونده ایران را بار دیگر به شورای امنیت بکشاند. برخی رسانه‌ها هم این گمانه را پیش کشیده‌اند که این طرح حساب‌شده را کارشناسان بنیاد دفاع از دموکراسی‌ها، اف‌دی‌دی، طراحی کرده‌اند.
جمهوری اسلامی ایران هفته گذشته ریچارد گلدبرگ، از اعضای ارشد این بنیاد، را مشمول تحریم قرار داد. آقای گلدبرگ که در دوره حضور جان بولتون در کاخ سفید دستیار ارشد او بود، چند روز پیش در مقاله‌ای در نشریه «فارن پالیسی» استدلال کرد که شورای امنیت سازمان ملل در صورتی که قطعنامه پیشنهادی آمریکا برای ادامه تحریم تسلیحاتی ایران را تصویب نکند، جایگاه این نهاد و نیز سرنوشت دهه‌ها چندجانبه‌گرایی را به خطر خواهد انداخت.
شورای امنیت البته به قطعنامه پیشنهادی آمریکا رأی نداد، اما این حرف بسیاری کارشناسان و تحلیلگران است که پرونده فعلی می‌تواند ساختار حقوقی سازمان ملل و شورای امنیت و نیز آینده روابط بین‌الملل را دستخوش تغییر کند.