جدال چندساله پرونده هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران با اتفاق‌های چند روز گذشته وارد فاز تازه‌ای شده است. آنچه کارشناسان منتقد و طرفدار حکومت بر آن توافق دارند، این است که شرایط ایران دارد سخت‌تر می‌شود و روابطش با قدرت‌های غربی در زمینه برنامه هسته‌ای وارد تونل تاریکی شده که مشخص نیست انتهایش حتما روشنایی باشد.
چه اتفاقات تازه‌ای افتاده است؟
همانطور که پیش‌بینی می‌شد، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چهارشنبه هجدهم خرداد، به قطعنامه انتقادی رای داد و خواستار همکاری بیشتر ایران با آژانس شد. پیش از آن رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی ابراز نگرانی کرده و گفته بود که ایران با داشتن ‘مقادیر قابل ملاحظه اورانیوم غنی‌شده’ تنها چند هفته فاصله دارد.
همان روز ایران اعلام کرده بود که در واکنش به این «رفتار ناشایست» آژانس، دوربین‌های نصب شده در مراکز غنی‌سازی را قطع می‌کند.
تولید و ذخیره اورانیوم
کدام دوربین‌ها قطع می‌شود؟
به گفته رافائل گروسی رئیس آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، ۲۷ دوربین نصب شده در مراکز غنی‌سازی ایران قطع می‌شود و ۴۰ دوربین باقی می‌ماند. سازمان انرژی اتمی ایران اعلام کرده دوربین‌هایی که قطع می‌شود، از دوربین‌های نظارتی «فراپادمانی» بوده، به این معنی که در چارچوب تعهدات ایران به ان‌پی‌تی یا پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای نیست و ایران داوطلبانه با نصب آنها موافقت کرده بوده است.
قطع دوربین‌ها چه تبعاتی دارد؟
هرچند ایران گفته همچنان به تعهدات خود با ان‌پی‌تی پایبند است و قطع کردن دوربین‌های فراپادمانی زیرپا گذاشتن این تعهدات نیست، اما این می‌تواند به نتایج غیرقابل بازگشتی منتهی شود. آقای گروسی گفت «امروز، روز خوبی نیست»، ایران اختیارات نظارتی آژانس را به‌شدت کم کرده و اگر این وضعیت سه تا چهار هفته دیگر ادامه داشته باشد، برجام ضربه «مهلکی» خواهد خورد.
این قابل پیش‌بینی بود؟
هرچند ایران قبلا گام‌هایی را برای کاهش نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برداشته و اجرای پروتکل الحاقی و همکاری‌های داوطلبانه «فراتر از پادمان» با آژانس را متوقف کرده بود اما علیرضا نامورحقیقی، تحلیلگر سیاسی که به‌دقت تحولات هسته‌ای ایران را دنبال می‌کند، می‌گوید: «نوع تعامل ایران با این قضیه قابل پیش‌بینی نبود، چرا که این اقدام می‌تواند فضا را رادیکال کند و حتی بر برجام هم اثر بگذارد.»
چرا ایران این مسیر را پیش گرفت؟
در زمینه برجام، جمهوری اسلامی ایران در روند مذاکره با غرب و به‌ویژه با واشنگتن، در جدالی دائمی برای امتیازگیری بیشتر بوده و آخرین امتیاز کسب نشده، خروج سپاه از فهرست گروه‌های «تروریستی»، به توقف مذاکرات برجام منجر شده است. علاوه بر این، ایران هنوز نتوانسته پول‌های بلوکه شده خود را که بیش از ۱۰۰ میلیارد دلار تخمین رده می‌شود، پس بگیرد.
در زمینه ان‌پی‌تی هم، مقام‌های هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران تاکید دارند که با آژانس همکاری کرده‌اند و حالا شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی چنین برخورد «ناشایستی» با ایران دارد. میزان نارضایتی از آژانس و همینطور روند مذاکرات در حدی است که شماری از چهره‌های تندروتر مانند حسین شریعتمداری، نماینده رهبر ایران در روزنامه کیهان، بعد از نیم قرن به دنبال خروج ازپیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای هستند.
همزمان بحران‌های اقتصادی و معیشتی و اعتراض‌ها و اعتصاب‌های پیاپی، امنیت داخلی را بیش از گذشته مختل کرده است. در چنین شرایطی که از نگاه ناظر بیرونی موضعی متزلزل به نظر می‌آید، شاید مقام‌های ارشد ایران شاید همچنان به امید گرفتن امتیازهای بیشتر در این قمار هسته‌ای هستند.
آیا ایران در حال ساخت بمب هسته‌ای است؟
این سوالی است که برای یافتن پاسخش میلیون‌ها دلار هزینه شده است: اینکه آیا ایران واقعا در حال ساخت بمب است یا از آن به عنوان ابزاری برای امتیازگیری استفاده می‌کند؟ و اگر به دنبال بمب هسته‌ای نیست، پس چرا با وجود تحریم‌های کمرشکن، از موضع خود کوتاه نمی‌آید؟
دیوید آلبرایت بازرس پیشین آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و رییس موسسه علوم و امنیت بین‌الملل و دو نفر از همکارانش در گزارشی که چند روز قبل منتشر شد، تحلیل کرده‌اند که «فاصله ایران تا ساختن بمب هسته‌ای به صفر رسیده» است. به گفته آقای آلبرایت، ذخایر اورانیوم ۶۰ درصدی ایران از «مرز تازه خطرناکی» عبور کرده و با آبشارهای سانتریفیوژ پیشرفته، می‌تواند در عرض چند هفته اورانیوم ۹۰ درصدی مورد نیاز برای ساخت بمب اول و در عرض یک ماه به بمب دوم برسد.
کاهش همکاری با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی می‌تواند نگرانی‌های غرب را افزایش دهد. اما آقای نامورحقیقی می‌گوید حتی در صورت دسترسی ایران به اورانیوم غنی‌شده کافی برای ساخت بمب، برای آزمایش و نصب آن بر کلاهک به زمان بسیار زیادی نیاز دارد. از طرفی دیگر به گفته این تحلیلگر امور ایران، «هیچ کشور عضو ان‌پی‌تی و تحت تحریم‌ها و نظارت گسترده قادر نیست بمب هسته‌ای بسازد.»
راه بازگشت وجود دارد؟
رافائل گروسی رئیس آژانس انرژی اتمی تصور می‌کند که هنوز سه تا چهار هفته فرصت باقی استکه نظارت‌ها به حالت قبلی بازگردند و دوربین‌ها روشن شوند. در غیر این صورت به گفته او ادامه وضعیت به معنای «ضربه مهلکی به برجام خواهد بود.»
معنی نهفته در این حرف آن است که در این سه چهار هفته و با کاهش نظارت‌های آژانس، ممکن است میزان غنی‌سازی اورانیوم به حدی برسد که راه بازگشتی باقی نماند.
اما همه پل‌ها پشت سر ایران خراب نشده است به‌خصوص که امیر عبداللهیان، وزیر خارجه نوزدهم خرداد در سفر به هند با فرستادن سیگنال‌هایی گفت: «آمریکا و غربی‌ها می‌دانند در اعتقاد اسلامی ایران بمب اتم جایی ندارد و ایران به دنبال بمب هسته‌ای نیست.»
از آن طرف، رابرت مالی نماینده ویژه وزارت خارجه آمریکا در امور ایران هم در توییتی توصیه کرد: «راه خروج ایران از بحران هسته‌ای که خود ساخته، این است که با آژانس همکاری کند و به تعهدات برجام بازگردد.»
البته در صورت بازگشت به برجام هم شرایط بسیار سختی بر ایران حکمفرماست که شاید به‌سرعت منجر به بهبود وضعیت اقتصادی مردم نشود.
اگر ایران باز نگردد؟
شرایط آسانی پیش رو نخواهد بود. شماری در داخل ایران تصور می‌کنند که فرستادن پرونده به شورای امنیت سازمان ملل متحد، راهی بهینه است برای اینکه جمهوری اسلامی با وتوی روسیه و چین از این مهلکه فرار کند. اما اگر در هفته‌های پیش رو، مذاکرات برجام به نتیجه نرسد و ایران غنی‌سازی با کاهش نظارت آژانس را ادامه دهد، به احتمال قوی‌تر، کشورهای اروپایی پیش از آنکه کار به شورای امنیت بکشد، مکانیزم ماشه را فعال می‌کنند.
اگر مکانیزم ماشه فعال شود؟
در این صورت بر اساس شش قطعنامه قبلی سازمان ملل متحد، تحریم‌هایی فراگیرتر برای بانک مرکزی، شرکت‌ها و هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران و …. که در دولت محمود احمدی‌نژاد اعمال شده بودند، به اجرا گذاشته خواهند شد. هرچند ایران زمانی با این تحریم‌ها دست و پنجه نرم کرده اما در شرایط فعلی، با وجود نارضایتی عمومی و کمبود شدید منابع مالی، ممکن است تبعات تحریم را شدیدتر از گذشته حس کند مگر آنکه با خروج از ان‌پی‌تی، در ساخت بمب هسته‌ای شتاب کند که در آن صورت احتمال دارد برخوردهای بین‌المللی از محدوده تحریم فراتر رفته و وارد فاز نظامی شود.
بی بی سی: