درست در میانه انتشار چندباره اخبار مربوط به احتمال آزاد شدن دارایی‌های بلوکه شده ایران نزد برخی کشورها، «محمدرضا فرزین»، رییس‌کل بانک مرکزی جمهوری اسلامی که برای دیدار و گفت‌وگو با مسوولین صندوق بین‌المللی پول به واشنگتن سفر کرده بود، از امکان دسترسی سریع ایران به ۶.۷ میلیارد دلار خبر داد. آیا این اظهارات صحیح است؟
رییس‌کل بانک مرکزی ایران، از این ۶.۷ میلیارد دلار به‌عنوان «منابع» ایران در صندوق بین المللی پول یاد کرد و درباره اینکه این منابع چیست و نزد صندوق بین‌المللی پول چه می‌کند، توضیح داده که «در حال حاضر ایران دارای ۴.۸ میلیارد اس‌دی‌آر SDR حق برداشت ویژه [معادل ۶.۷ میلیارد دلار] است که از این منابع به‌منظور کمک به وضعیت اقتصادی موجود می‌تواند با کمترین تشریفات اداری و به‌سرعت از این قابلیت استفاده کند.»
بعید است این توضیحات آقای رییس‌کل، ابهامی را روشن کرده باشد و چه‌بسا ابهاماتی جدید به کل ماجرای ۶.۷ میلیارد دلاری افزوده باشد.
با انتشار خبری در خبرگزاری «ایسنا» که ورود سرجمع ۲۴ میلیارد دلار را به اقتصاد ایران در آینده نزدیک نوید می‌داد، علاوه‌بر دیگر دارایی‌های بلوکه شده نزد دیگر کشورها، رقم مورد اشاره محمدرضا فرزین، یعنی همان ۶.۷ میلیارد دلار گفته شده نیز، آمده بود.
صرف‌نظر از اینکه این اخبار با تردیدهایی جدی همراه شده و شماری از فعالان سیاسی و اقتصادی مجموعه انتشار این اخبار را تحت «پروژه خبردرمانی» و به قصد کنترل انتظارات روانی توصیف و تحلیل می‌کنند، پرسش‌ها درباره اینکه اس‌دی‌آر چیست و چگونه با کمترین تشریفات اداری و به‌سرعت قابلیت استفاده دارد، بی‌پاسخ باقی مانده است.
اس‌دی‌آر یا حق برداشت ویژه چیست؟
پاسخ خلاصه و سرراست و البته غیر دقیق به این پرسش این است که اس‌دی‌آر در واقع ارز صوری مورد استفاده صندوق بین‌المللی پول و شماری از سازمان‌های اقتصادی بزرگ جهانی است. یک دارایی ذخیره بین‌المللی که آن را اصطلاحا پول، یا طلای کاغذی می‌نامند.
اس‌دی‌آر، پول به‌شکل واقعی و معمول آن نیست که بتوان مستقیم از آن برای خرید یا تبادلات معمول در امر تجارت و بازرگانی استفاده کرد، بلکه یک واحد حسابداری برای معاملات صندوق بین‌المللی پول با کشورهای عضو و یک دارایی پایدار در ذخایر بین‌المللی کشورهاست.
اس‌دی‌آر در دسترس اشخاص حقیقی و بخش خصوصی نیست، اما کشورها می‌توانند از حق برداشت ویژه خود در تسویه بدهی‌های خود به صندوق بین‌المللی پول و همچنین تامین منابع و تبدیل اس‌دی‌آر به ارز رایج بین کشورهای عضو صندوق استفاده کنند.
اگرچه کشورهای عضو صندوق بین‌المللی پول در سال ۱۹۶۹ اس‌دی‌آر را در واکنش به کمبود نقدینگی جهانی و پرهیز از وابستگی اقتصاد جهان به ذخیره طلا یا ارزهای مسلطی همچون دلار و پوند تعریف کرده و آن را معادل یک دلار آمریکا قرار دادند، اما در ادامه و با فروپاشی سیستم پولی برتون وودز و همچنین قطع ارتباط مستقیم دلار با طلا، اس‌دی‌آر (SDR) نیز تغییر ماهیت داد.
پس از آن در دوره‌ای،ارزش حق برداشت ویژه یا اس‌دی‌آر بر اساس ترکیبی از ۱۶ ارز تعیین شد و جالب آنکه ریال ایران نیز در آستانه انقلاب بهمن۱۳۵۷، یکی از این ۱۶ ارز سبد استاندارد تعیین ارزش اس‌دی آر بود.
در ادامه مسیر تغییرات اس‌دی آر، تعداد ارزهای موجود در سبد تعیین ارزش اس‌دی‌آر از ۱۶ ارز، به پنج ارز اصلی، یعنی دلار آمریکا، مارک آلمان، فرانک فرانسه، پوند بریتانیا و ین ژاپن تغییر یافت و سرانجام این ترکیب سبد ارزی پس از آنکه ارزهای اروپایی جای خود را به یورو، ارز واحد اروپایی دادند و با‌توجه به درخواست سال ۲۰۱۵ چین برای وارد کردن یوان به این سبد و موافقت با خواست پکن، حال ارزش اس‌دی‌آر بر اساس ترکیبی از سبد ارزی شامل دلار آمریکا، یورو، یوان، ین، و پوند بریتانیا تعیین میشود.
ارزش حق برداشت ویژه هر پنج سال یکبار تجدید ارزیابی میشود. اس‌دی‌آر در حال حاضر فقط ۲ درصد از ذخایر جهانی را تشکیل می‌دهد، حال آنکه سهم دلار آمریکا از ذخایر باوجود کاهش در دو دهه گذشته، در حدود ۵۷ درصد است.
سهم ایران از ۶۵۰ میلیارد دلار؛ واریز به حساب
صندوق بین‌المللی پول تاکنون چهار بار به‌طور عمومی و عمده، حق برداشت ویژه یا اس‌دی‌آر را در بین کشورهای عضو تخصیص داده که آخرین آن مربوط به شهریور ۱۴۰۰ است که در پی همه‌گیری بحران کرونا، بزرگترین تخصیص عمومی اس‌دی‌آر بین کشورهای عضو صندوق بین‌المللی پول انجام گرفت.
در آن برنامه، ۴۵۶ میلیارد اس‌دی‌آر، معادل ۶۵۰ میلیارد دلار به اعضا تخصیص داده شد که حدود ۴۰۰ میلیارد دلار از آن اعتبار تخصیصی سهم کشورهای ثروتمند بود، ۲۳۰ میلیارد دلار به کشورهایی با درآمد متوسط تعلق گرفت و فقط ۲۰ میلیارد دلار به کشورهای کم‌درآمد رسید.
میزان اس‌دی‌آر یا حق برداشت ویژه هر کشور عضو صندوق چیزی شبیه به حق سهم در شرکت‌های سهامی است. اس‌دی‌آر متناسب با سهم هر کشور تخصیص می‌یابد و سهمیه کشورها متناسب با تولید ناخالص داخلی و توان اقتصادی آن‌ها و حق سهمی است که در صندوق بین‌المللی پول بابت عضویت می‌پردازند، و طبیعی است که حق برداشت ویژه کشورهای نظیر اعضای گروه هفت، بیش از سایرین باشد. مجموع اسدیآرهای موجود در حال حاضر، حدود ۶۶۱ میلیارد اس‌دی‌آر میشود.
براساس داده‌های صندوق بین‌المللی پول، مجموع ارزش اس‌دی‌آر ایران در آخرین ارزیابی انجام گرفته در اسفند۱۴۰۰، حدود ۴.۹ میلیارد اس‌دی‌آر بوده است.
ایران به‌دلیل مسائل مرتبط با تحریم و مخالفت آمریکا نتوانست از این تخصیص عمومی و عمده اس‌دی‌آر در سال ۲۰۲۱ میلادی بهره‌ای ببرد و اس‌دی‌آر تخصیصی متناسب با سهمیه ایران، در حساب ایران ذخیره شد.
محمدرضا فرزین، در توضیحات خود به این موضوع اشاره کرده است: «تا پیش از سال ۲۰۲۱ در حساب ایران ۱.۴ میلیارد اس‌دی آر SDR [حق برداشت ویژه] وجود داشت که در ماه‌های پایانی آن سال در قالب طرح صندوق برای مقابله با رکود اقتصادی ناشی از کرونا، ۳.۴ میلیارد اس‌دی‌آر به موجودی قبلی اضافه شد، لذا در حال حاضر ایران دارای ۴.۸ میلیارد اس‌دی‌آر [حق برداشت ویژه] و [معادل ۶.۷ میلیارد دلار] است.»
اس‌دی آر را چه کنیم؟
با این حساب، پرسش اصلی این است که ایران این بار چگونه خواهد توانست از حق برداشت ویژه خود استفاده کند؟ برای پاسخ به این پرسش، باید به سازوکار استفاده از اس‌دی‌آر نگاهی کنیم.
استفاده از اس‌دی‌آر برای بازپرداخت مستقیم بدهی‌های کشورها به صندوق یکی از شیوه‌های متداول است. حفظ حق برداشت ویژه برای بازسازی ذخایر تخلیه شده و قبلا استفاده شده نیز راه دیگر بهره‌مندی از اس‌دی‌آر است. اما این دو روش برای ایران کارساز نیست، ایران از اس‌دی‌آر خود نتوانسته یا نخواسته استفاده کند که حال بخواهد این موجودی را بازسازی کند، تسهیلاتی هم از صندوق نگرفته که بخواهد حال اصل و سود وام را با اس‌دی‌آر تسویه کند.
درخواست‌های ایران برای دریافت تسهیلات از صندوق به‌طور معمول با مخالفت آمریکا روبه‌رو می‌شوند که متناسب با سهمیه خود، به‌تنهایی حق رای ۱۶ درصدی دارد و به‌نوعی صاحب حق وتو در صندوق است.
روش دیگر استفاده اس‌دی‌آر تبدیل این دارایی به ارز کشورهای دیگر است که معمولا با واسطه‌گری صندوق و ابراز تمایل کشورهای طرف مبادله انجام می‌گیرد، تبدیل اس‌دی‌آر به ارزهای معمول، به‌محض تمایل دو طرف معامله انجام میشود، اما این در مورد ایران متفاوت است.
ایران تحت تحریم است، مبادلات بانکی ایران نیز به‌دلیل قرار گرفتن در فهرست سیاه اف‌ای‌تی‌اف، به‌طور مضاعف با دشواری ممکن است و این دو مانع بزرگ در کنار مخالفت آمریکا کافی هستند تا مسیر سریع و به نسبت آسان تبدیل اس‌دی‌آر به ارزهای معمول جهانی، برای ایران به مسیری صعب‌العبور، دشوار و حتی بن‌بست بدل شود.
«جنت یلن»، وزیر خزانه‌داری آمریکا، در همان زمان تخصیص عمده و عمومی اس‌دی‌آر به کشورها برای گذر از بحران کرونا، صراحتا گفته بود که ایران اجازه ندارد اسدیآرهای خود را به دلار آمریکا تبدیل کند.
حق برداشت ویژه، طلا میشود
می‌توان نتیجه گرفت که بدون موافقت آمریکایی‌ها، تبدیل حق برداشت ویژه ایران به دلار شدنی نیست، اما تبدیل این اسدیآرها به ارزی دیگر از سبد استاندارد در صورت موافقت کشوری که حاضر باشد این مبادله را انجام دهد، دست‌کم روی کاغذ ناممکن نیست، هرچند که همچنان واسطه‌گری صندوق و عملیات تبدیل و واریز موافقت آمریکا را می‌طلبد.
مسیر دیگری که برای استفاده از حق برداشت ویژه پیش پای ایران است، تبدیل اسدیآرها به طلاست که اگرچه دردسرهای مبادله و تبادل بانکی را ندارد، اما نیازمند هماهنگی‌‌های بیشتری است؛ یعنی یافتن یک مشتری برای اس‌دی‌آر ایران که حاضر باشد آن را با طلا تهاتر کند و البته شرایط معامله و شیوه قرارداد انجام این تهاتر به عنصر تعیین‌کننده بدل میشود.
همچنان فراموش نکنیم که همه این روش‌ها نیازمند چراغ سبز آمریکاست. اینکه جمهوری اسلامی تاکنون نتوانسته از اسدیآرهای خود به‌هرشکلی استفاده کند، خود دلیل بر آن است که به‌رغم گفته‌های رییس‌کل بانک مرکزی، این «منابع» آنقدرها هم در دسترس نیستند و مسیر تبدیل آن‌ها به پول نقد، طلا یا شیوه دیگری از بهره‌مندی، آنقدرها هم سریع و بی‌دردسر نیست.
آرش حسن‌نیا
ایران وایر