با پایان یافتن فرصتی که اوکراین، کانادا، سوئد و بریتانیا برای پاسخ‌گویی درباره علت ساقط کردن هواپیمای اوکراینی به جمهوری اسلامی داده بودند، انتظار می‌رفت این چهار کشور به دیوان بین‌المللی دادگستری در لاهه شکایت کنند اما در اقدامی غیرمنتظره، جمهوری اسلامی ایران شکایتی از کانادا به دیوان لاهه ثبت کرده است. ماجرا چیست؟
شکایت جمهوری اسلامی از کانادا چیست؟
دیوان بین‌المللی دادگستری هفتم تیر ۱۴۰۲ اعلام کرد یک روز قبل جمهوری اسلامی ایران دعوایی را علیه دولت کانادا بابت «نقض مصونیت از اقدامات اجرایی علیه دولت و اموال دولتی ایران از ۱۱ سال پیش تا کنون» ثبت کرده است. این صدوهشتادونهمین شکایت ثبت شده در دیوان لاهه از زمان تاسیس آن است.
کانادا چه اقدامی در برابر جمهوری اسلامی کرده؟
دولت کانادا با قطع روابط سیاسی و اقتصادی خود با جمهوری اسلامی در شهریور ۱۳۹۱، «قانون عدالت برای قربانیان تروریسم» را تصویب و سپس با اصلاح «قانون مصونیت»، جمهوری اسلامی ایران را در فهرست کشورهای حامی تروریسم وارد کرد؛ مشابه وضعیتی که جمهوری اسلامی در امریکا دارد.
کانادا به محاکم این کشور اجازه داده است تا مصونیت دولتی ایران را در دعاوی که علیه جمهوری اسلامی مطرح می‌شوند، در نظر نگیرند. به بیان دیگر، دولت جمهوری اسلامی ایران به دلیل حمایت از تروریسم، از دید دولت کانادا فاقد مصونیت دولتی مرسوم است که دیگر دولت‌ها در قلمروی این کشور از آن برخوردارند.
جمهوری اسلامی در شکایت خود از کانادا چه گفته است؟
جمهوری اسلامی در دادخواست خود گفته است دولت کانادا قاعده مصونیت دولت‌ها در حقوق بین‌الملل را نقض کرده و از دیوان خواسته است دولت کانادا را ملزم سازد تا نقض مصونیت دولت ایران در دادگاه‌های آن کشور را متوقف، خسارات وارده به ایران را جبران و از تکرار این روند ۱۲ ساله در آینده خودداری کند.
آیا دیوان لاهه صلاحیت بررسی شکایت ایران را دارد؟
دولت‌ها برای ثبت شکایت در دیوان بین‌المللی دادگستری، نیازمند مبنای صلاحیتی هستند؛ یعنی باید بتوانند ثابت کنند که دیوان لاهه برای رسیدگی به آن شکایت صلاحیت دارد. در شکایتی که جمهوری اسلامی از کانادا ثبت کرده، مبنای صلاحیتی دیوان، اعلامیه پذیرش صلاحیت اجباری دیوان بر اساس بند دو ماده ۳۶ اساسنامه دیوان بین‌المللی دادگستری است.
آیا از تمام اقدامات ناقض قانون توسط جمهوری اسلامی می‌توان به لاهه شکایت کرد؟
دولت جمهوری اسلامی به دلیل این که یک دولت متمرد در برابر قوانین بین‌المللی است، همان‌طور که به دادگاه کیفری بین‌المللی نپیوسته، صلاحیت دیوان بین‌المللی دادگستری را هم به صورت عمومی قبول نکرده است تا در برابر شکایت دیگر دولت‌ها از اقدامات غیرقانونی خود در امان باشد.
جمهوری اسلامی دلیل ظاهرا «شرعی» برای این سیاست خود دارد و به قاعده «نفی سبیل» استناد می‌کند که بر اساس آن، از دید مسلمانان، هرگونه تسلط کفار بر مسلمانان در هر زمینه‌ای، از جمله سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و نظامی جایز نیست.
تا زمانی که جمهوری اسلامی صلاحیت کلی دیوان لاهه را نپذیرفته باشد، دیگر کشورها برای شکایت از جمهوری اسلامی ایران به دیوان لاهه راه‌های محدودی دارند. متقابلا جمهوری اسلامی هم به همین ترتیب امکان محدودی برای شکایت از کشورها به دیوان دارد.
پس چرا ایران توانست از کانادا به دیوان لاهه شکایت کند؟
مقام‌های حاکم بر ایران برای این که بتوانند شکایت خود را از کانادا ثبت کنند، دو روز پیش از اقامه این شکایت به دیوان لاهه، صلاحیت اجباری دیوان را به صورت بسیار محدود پذیرفتند. صدور چنین اعلامیه‌ای در پذیرش صلاحیت دیوان از سوی دولت‌ها اختیاری است؛ یعنی دولت‌ها ملزم به پذیرش صلاحیت مراجع قضایی بین‌المللی نیستند و این مراجع بر اساس رضایت دولت‌ها می‌توانند صلاحیت خود را اعمال کنند.
«حسین امیرعبداللهیان»، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی که اعلامیه پذیرش بسیار محدود صلاحیت اجباری دیوان را امضا کرده، در نامه‌ای که برای دیوان لاهه فرستاده، گفته است جمهوری اسلامی به شرط عمل متقابل، صلاحیت اجباری دیوان را درباره «مصونیت‌های قضایی دولت و اموال دولتی» و نیز «مصونیت از اقدامات محدود کننده علیه اموال دولتی یا دولت» می‌پذیرید.
او در ادامه تاکید کرده است درباره هیچ اختلاف دیگری صلاحیت دیوان را نمی‌پذیرد، خصوصا سه موضوع که عبارتند از اختلافات مربوط به مسایلی که اساساً در صلاحیت داخلی جمهوری اسلامی ایران هستند، اختلافات مربوط به حاکمیت، حقوق حاکمیتی یا صلاحیت قضایی بر مناطق زمینی یا دریایی و اختلاف با هر کشوری که توسط جمهوری اسلامی ایران به رسمیت شناخته نشده است که تاکید نانوشته در آن، بر اسرائیل است.
نامه ایران به این صورت امضا شده است: «به گواهی مراتب فوق، این‌جانب حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران این بیانیه را امضا کرده‌ام.»
این نامه پس از نامه دولت «محمد مصدق» که در سال ۱۳۳۱ صلاحیت اجباری دیوان لاهه را پس از شکایت بریتانیا از ایران به دلیل ملی شدن صنعت نفت پس گرفته بود، دومین نامه از این دست از سوی ایران درباره صلاحیت دیوان پس از ۷۱ سال محسوب می‌شود. این نامه خطاب به دبیرکل سازمان ملل متحد نوشته شده است.
دولت کانادا صلاحیت دیوان را پذیرفته است؟
دولت کانادا صلاحیت اجباری دیوان لاهه را روز ۲۰ اردیبهشت ۱۳۷۱، یعنی نزدیک به ۳۰ سال قبل از ایران پذیرفته و دولت جمهوری اسلامی ایران برای این که بتواند از کانادا شکایت کند، روز چهارم تیر ۱۴۰۲، یعنی دو روز پیش از ثبت شکایت خود، صلاحیت دیوان در امور بسیار محدودی را پذیرفته است که در پاراگراف بالا شرح داده شد.
کانادا روابط سیاسی با ایران ندارد، ایران می‌تواند از آن شکایت کند؟
دلیلی وجود ندارد که اگر دو کشور با هم رابطه سیاسی نداشته باشند، نشود از آن به دیوان لاهه شکایت کرد. اگر مبنای صلاحیتی وجود داشته باشد که جمهوری اسلامی آن را دو روز پیش از ثبت شکایت از کانادا به وجود آورد، می‌شود از هر کشوری شکایت کرد. دولت ایران و امریکا هم با این که روابط سیاسی با یک‌دیگر ندارند، در سال ۱۳۹۷، جمهوری اسلامی دو بار از ایالات متحده به دیوان لاهه شکایت کرد.
این چندمین شکایت ایران به دیوان لاهه است؟
شکایت از کانادا پنجمین شکایت ثبت شده از سوی ایران در تاریخ دیوان بین‌المللی دادگستری و اولین شکایت ایران به دیوان لاهه از کشوری غیر از ایالات متحده امریکا است.
آیا شکایت ایران باعث می‌شود کانادا نتواند از ساقط کردن هواپیما توسط جمهوری اسلامی شکایت کند؟
هیچ ارتباط حقوقی بین این دو پرونده وجود ندارد. اگر چه جمهوری اسلامی در اقدامی که نوعی نمایش در برابر شکایت قریب‌الوقوع کانادا و سه کشور دیگر از آن است، دست به ثبت شکایت از کانادا زده اما این دو پرونده از نظر فنی و حقوقی از یک‌دیگر جدا هستند و نباید تاثیری هم در آینده بر هم داشته باشند.
فرامرز داور
ایران‌وایر