شهرهای جدید در همان دشت‌هایی در حال ساخت هستند که به عنوان دشت ممنوعه معرفی شده و به شدت در معرض فرونشست زمین قرار دارند.
این شهرها بخشی از تبلیغات دولت برای حل مشکل مسکن شهروندان است. اما برخی صاحب‌نظران می‌گویند در پروژه‌های ساخت این شهرها به مساله کمبود آب در کشور توجهی نشده است.
سرزمین‌های بی‌آب
شهر جدید «شیخ‌بهایی» یکی از ۴ شهر جدید استان اصفهان است که در ۲۵ کیلومتری شمال شهر اصفهان در حال احداث است. دشت اصفهان به جز مشکل تامین آب اینک با فرونشست ۱۶ تا ۲۵ سانتی‌متری مواجه است.
علیرضا جعفری مدیرعامل شرکت عمران شهرهای جدید در ابتدای تیر امسال در مورد آغاز به کار فاز اجرایی ساخت این شهر گفت: «ظرفیت فاز اول شهر جدید شیخ بهایی ۳۰ هزار واحد مسکونی است و سرریز متقاضی نهضت ملی مسکن شهرهای جدید بهارستان، فولاد شهر و همچنین اصفهان در این شهر جدید مستقر خواهند شد.»
در همین حال در جوار پایتخت که مشکل تامین آب دارد و فرونشست دشت‌های ورامین، شهریار و قزوین این منطقه را بحرانی کرده نیز ساخت یک شهر و ۲ شهرک در دستور کار قرار دارد.
رضا حاجی‌کریم عضو فدراسیون صنعت آب ایران و یکی از فعالان بخش خصوصی در این عرصه پیشتر در گفتگو با «شبکه راوی» در مورد رویکرد وزرای دولت سیزدهم و برنامه‌های آنان گفته بود: «ما با کابینه‌ای روبه‌رو هستیم که هیچ‌نگاه آبی ندارد. اگر ما آب را به عنوان چالش‌های اصلی فراروی توسعه کشور و حتی بقای ایران ببینیم و به رسمیت بشناسیم، هیچ ادبیات و گفتمان آبی در سطح دولتمردان دولت جدید نمی‌بینید. آنجایی که وعده داده می‌شود یک میلیون واحد مسکونی در کنار شهرها می‌سازیم هیچ‌کس از خودش نمی‌پرسد با کدام آب قرار است این واحدها را بسازیم . الان اکثر شهرهایما‍ن در تنش آبی قرار دارند».
حاجی‌کریم همچنین به موقعیت تهران اشاره کرده و تاکید کرده بود: «ما آب را از اطراف تهران به تهران می‌آوریم؛ از طالقان، از کرج، از لتیان و همه جلگه‌ها و دشت‌های اطراف تهران را خشک کرده‌ایم. دشت شهریار در حال از بین رفتن است دشت قزوین بیابان لم‌یزرع می‌شود. در منطقه جاجرود و ورامین هم همین‌طور است. فکر می‌کنم بعد از چهل و اندی سال به ما ثابت شده که آب موضوع فرابخشی است و آن چیزی که در این سال‌ها از آن رنج برده‌ایم فقدان نگاه نرم‌افزاری است. در هیچ کجای برنامه‌های وزرای دولت سیزدهم برای کسب رای اعتماد نگاه نرم‌افزاری یا درنظر گرفتن مطالعات جامعه‌شناسی یا بحث سازگاری و آموزش انسان‌ها را نمی‌بینید».
با وجودی که کارشناسان از پایان ظرفیت اکولوژیک تهران در سال ۱۳۷۵ خبر داده‌اند و همچنین بارگذاری جمعیتی و فعالیتی را در اصفهان همخوان با ظرفیت زیست‌پذیری این خطه نمی‌دانند اما باز هم هدفگذاری شهرسازی برخلاف این مولفه‌هاست.
براساس گزارش ایسنا از اواخر سال ۱۴۰۰ هدفگذاری حداث ۱۸ شهر و ۴۰ شهرک علاوه بر ۱۸ شهر جدید فعال موجود، در دستور کار دولت سیزدهم قرار گرفته‌است. طبق همین برنامه، سه شهرک و یک شهر جدید در اطراف تهران ساخته می‌شود.
این در حالی است که پیشتر قرار بود استقرار جمعیت در نوار ساحلی جنوب و در قالب توسعه سواحل «مَکُران» محقق شود. دولت سیزدهم گرچه سخن از استقرار ۲۰ میلیون نفر جمعیت در افقی ۲۵ ساله در سواحل جنوبی ایران می‌گوید اما دستکم سرعتی مشابه ساخت شهرهای اقماری اصفهان در سواحل دریای عمان و خلیج‌فارس دیده نمی‌شود.
یادآوری خاطره‌های تلخ شهرهای بی‌آب
حدود یک ماه قبل پایتخت‌نشینان با قطع آب مواجه شدند. گرچه این مشکل به وقوع سیل در جاده چالوس و درگیر شدن خط انتقال آب از سد امیرکبیر کرج به تهران نسبت داده شد اما هنوز تیر به نیمه نرسیده بود که محسن اردکانی مدیرعامل شرکت آب و فاضلاب استان تهران گفت: امسال میزان بارندگی در تهران ۵ درصد نسبت به پارسال کاهش یافته و در حال حاضر حجم ذخایر آب سدها نسبت به پارسال ۴۰ درصد کاهش یافته است و در کل در فصل تابستان ۶۰ درصد از آب مورد نیاز از منابع زیرزمینی و ۴۰ درصد از آب سطحی است.
از سوی دیگر نبض جریان زاینده‌رود مدتهاست به شماره افتاده و این رود را به یک رودخانه فصلی تبدیل کرده است. وقایع پاییز ۱۴۰۰ در بستر خشک این رودخانه و مطالبه کشاورزان، شکسته شدن خط انتقال آب شرب به یزد و قطع آب در تابستان ۱۴۰۱ در چهارمحال و بختیاری همگی از بحرانی بودن این حوضه آبریز حکایت دارد. از یاد نبریم که تالاب گاوخونی مدتهاست که خشک شده و هیچ آینده‌ای برای احیای آن نمی‌توان متصور بود.
شاید اصفهان به دلیل زلزله‌خیز نبودن منطقه جذابی برای استقرار جمعیت و فعالیت‌های مختلف بوده باشد اما آنچه بر سرنوشت زاینده‌رود و منابع آب این خطه رفته چنان است که دکتر محسن موسوی متخصص سازه‌های آبی و فعال محیط زیست در توصیف آن می‌گوید دستکم ۲۰ تا ۵۰ سال زمان لازم است تا بتوان با برنامه‌های سختگیرانه زاینده‌رود را احیا کرد. اصفهان در نخستین سرشماری مدرن در سال ۱۳۱۵ جمعیتی ۲۰۴هزارنفره داشت که ظرف ۸۰ سال در سرشماری سال ۱۳۹۵ جمعیتش ۱۰ برابر شد. وقتی در سال ۱۳۴۸ سد زاینده‌رود افتتاح شد از این سد ۳۰ میلیون مترمکعب آب مصرف می‌شود. اما در این سال‌ها از محل منابع آب در این سد ۴۰۰ میلیون مترمکعب آب برای مصارف اصفهان، یزد و چهارمحال و بختیاری تامین می‌شود. رفتار این رودخانه نشان از آن دارد که در ۴ ماه از سال پرآب و ۶۵درصد از ورودی آن را شامل می‌شود و ۳۵درصد دیگر در ۸ ماه دیگر سال رقم می‌خورد. بنابراین تامین آب برای جمعیت مستقر در حوضه آبریز این رودخانه کار پیچیده‌ای است و تاب افزایش جمعیت را ندارد.
در همین روزها خبر بی‌آبی «ملاشیه» یکی از محله‌های کلانشهر اهواز در رسانه‌ها مطرح شد. فارغ از بحث کیفیت آب در خوزستان در سال‌های اخیر مسائل مختلفی را موجب شده است و برای تامین آب شرب دولت در قالب طرح غدیر آب را از سرشاخه‌های رودخانه دز و کارون به اهواز، خرمشهر و آبادان منتقل کرده و در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۴۰۰ نیز شاهد بروز ناآرامی‌های ناشی از آب در این خطه بودیم دو شهر «شیرین‌شهر» و «رامین» در منطقه در حال توسعه است.
جالب اینجاست که چندین روز قبل نیز فرزانه صادق مالواجرد معاون شهرسازی و معماری وزارت راه و شهرسازی در گفتگو با خبرگزاری دانشجو تاکید کرد:« ما مشکل آب داریم، مشکل جمعیت داریم، مشکل زیرساخت داریم، مشکل خدمات و پاسخگویی به همین جمعیت را داریم. در سند آمایش سرزمین باید بار جمعیت و فعالیتی را از روی کلانشهرها برداریم».
او همچنین با اشاره به تمرکز ۸۰درصد جمعیت ایران در کلانشهرهای آن گفت: جای نفس‌کشیدن در کلانشهرها وجود ندارد. وقتی دولت می‌گوید محدودیت استقرار صنعت در ۱۲۰ کیلومتری تهران،۶۰ کیلومتری اصفهان و ۳۰ کیلومتری تبریز را برمی‌داریم یعنی این پیام را می‌دهیم که مردم بیایید در این شهرها مستقر شوید. ما باید هر آنچه که باعث جذب جمعیت و جذب فعالیت بشود باید از روی کلانشهرها برداشته شود».
«خیانت» در حق نسل آینده
هنوز چند ماه از استقرار دولت سیزدهم نگذشته بود که محسن منصوری استاندار تهران ۲۰ دی ۱۴۰۰ خبر از مقررات‌زدایی از قانون منع استقرار صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران داد. این یعنی همان چیزی که خانم صادق‌مالواجرد معاون معماری و شهرسازی وزارت راه و شهرسازی در نقد استقرار فعالیت در حاشیه کلانشهرها توصیف کرد.
با وجود مخالفت‌هایی در بدنه کارشناسی دولت به ویژه در کمیسیون زیربنایی دولت با فشار استانداری تهران این موضوع برای مطرح شدن در هیئت دولت آماده شد. روزنامه «پیام‌ما» در آخرین روز فروردین۱۴۰۱ در مطلبی با تیتر «تبر بر کمر تهران» نسبت به این اقدام دولت و تبعات زیست‌محیطی آن هشدار داد.
براساس مصوبه تازه واحدهای صنعتی می‌توانند در شعاع ۱۲۰ کیلومتری شهر تهران هم مستقر شوند. یوسف حجت، معاون اسبق محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست به این روزنامه گفته بود: «این تصمیم اشتباهی بزرگ خواهد بود. اگر هیات دولت مصوبه قبلی را لغو کند این کار به مثابه تبری بر کمر محیط زیست تهران است. مسئولان باید توجه کنند که این تصمیم باعث می‌شود تمرکز صنایع در تهران بیش از پیش افزایش یابد و جمعیت بیشتری روانه تهران شوند».
چند روز بعد در اردیبهشت ۱۴۰۱ علی سلاجقه معاون رییس‌جمهور و رییس سازمان حفاظت محیط زیست با اشاره به اینکه ۴۸ لکه صنعتی در اطراف تهران وجود دارد که نیازمند سازماندهی است، بارگزاری جدید را خیانت در حق نسل آینده توصیف کرد.
با این حال «پایگاه اطلاع رسانی دفتر هیئت دولت» خبر داد هیئت وزیران در جلسه مورخ ۱۱ خرداد ۱۴۰۱ با هدف ساماندهی واحدهای صنعتی اطراف تهران براساس اصول زیست محیطی، پیشنهاد معاونت اجرایی رئیس جمهور درخصوص نحوه ساماندهی استقرار شهرک ها و واحدهای صنعتی و معدنی دارای پروانه بهره برداری در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران را به تصویب رسانده‌است.
توسعه سواحل جنوب؛ فقط در حد یک شعار
از ابتدای دهه ۹۰ توسعه سواحل «مَکُران» از سوی رهبر ایران مطرح شد.
در دولت حسن روحانی دور زدن تنگه هرمز برای انتقال سریعتر نفت و صادرات آن در دستور کار قرار گرفت و بندر جاسک به عنوان نقطه‌ای که به هاب انرژی خاورمیانه تبدیل شود هدفگذاری شد.
سپس با احداث خط لوله‌ای ۱۱۰ کیلومتری از گوره در استان بوشهر به جاسک در استان هرمزگان امکان انتقال نفت به این پایانه صادراتی «مَکُران» شد.
با این حال هیچ نشانه‌ای از توسعه و بهبود زیرساخت‌ها برای استقرار جمعیت در این شهر دیده نشده است. در تابستان ۱۳۹۳ اعضای شورای شهر جاسک در گفتگو با هفته‌نامه کلیدملی تاکید کردند که توسعه نفتی جاسک صرفا موجب گران‌شدن زمین و اجاره‌بها در این شهر شده است.
از سوی دیگر با وجود آنکه مسئولان دولتی از ساخت شهرهای جدید در سواحل جنوبی خبر می‌دهند اما به سرعتی که شهرجدید شیخ‌بهایی پیش می‌رود این شهرها پیشرفتی نداشته‌اند.
مدتی قبل مهرداد بذرپاش وزیر راه و شهرسازی دولت سیزدهم برای افتتاح بخشی از کریدور ساحلی جنوب ایران در استان هرمزگان حاضر شد و تنها ۵۰کیلومتر از یکهزار و ۸۵۰ کیلومتری آماده بهره‌برداری شد.
بر اساس اعلام شرکت عمران شهرهای جدید ۱۲ شهر جدید در جنوب کشور در حال احداث یا در مرحله مطالعه قرار دارند که ۶ شهر ساحلی و ۶ شهر پس‌کرانه است.
سینا قنبرپور
بی بی سی