صلاح الدین خدیو
نیم قرن پس از آن که گفتمان باستان گرایی و ستایش از شاهان هخامنشی در ایران پهلوی به قلەی خود رسید، اکنون تاجیکستان یکی از جماهیر شوروی سابق و از ستیهندگان سابق سلسلەهای پادشاهی به وارث و امانت دار آن تبدیل شده است.
چندی پیش امامعلی رحمان رئیس جمهور مادام العمر تاجیکستان دستور داد شاهنامەی فردوسی در تیراژ بالا طبع و به هر خانوادەی تاجیک نسخەای رایگان دادە شود. رحمان گفت شاهنامە کتاب ملی تاجیکان است و روح ملی باید از رهگذر حماسەهای آن به قلب تاجیکان رسوخ کند.
امروز هم از تندیس بزرگ کوروش، شاه هخامنشی در مرکز دوشنبه پردەبرداری شد.
امروز هم از تندیس بزرگ کوروش، شاه هخامنشی در مرکز دوشنبه پردەبرداری شد.
تندیس کوروش در حالی در باغی به همین نام سر برآورد که پیش از آن جشنوارەی رقص و بالەی کوروش کبیر در سالن اپرای دوشنبه برگزار شده بود.
تاجیکستان، تنها جمهوری پارسی زبان آسیای میانه، در حالی پا جای پای ایران نیم سده قبل می گذارد که با چالش های متفاوتی روبروست.
گذشته گرایی، تلاش برای خلق عناصر ملی، تمدن گرایی فراملی و ملی گرایی ضد اجنبی بخشی از تکاپوهای هویت طلبانە در جهان امروز هستند.
افزایش توجه به نمادهای ملی و عناصر فرهنگ ایرانی در تاجیکستان امروز هم خالی از این قاعده نیست.
به نظر می رسد پویایی این امر از سه عامل اساسی سرچشمه می گیرد.
1⃣ نیاز حکومت شخصی و استبدادی آقای رحمان به یک مبنای مشروعیت بخش غیرانتخاباتی از طریق خلق و رتوش روایتی ملی که بر مبنای استثنا بودن تاجیکستان در آسیای میانەی عمدتا ترک زبان استوار است.
امامعلی رحمان می خواهد بگوید که حکومت وی حافظ و نگهبان زبان، فرهنگ و هویتی متفاوت در منطقەای بغایت نامتجانس است.
2⃣ احساس نگرانی دوشنبه از ترک گرایی جمهوری ترکیه و تلاش آن برای گرد هم آوردن کشورهای آسیای میانه از طریق تاسیس یک بلوک سیاسی و اقتصادی ترک زبان.
تبعات این امر به صورت بالقوه می تواند به انزوای فرهنگی و سیاسی تاجیکستان منجر شود.
در دوران روسیەی تراری تاجیکستان کنونی و شهرهای پارسی زبان سمرقند و بخارا بخشی از بلوکات ایالت ترکستان روسیه بودند.
در ابتدای دوران شوروی هم تاجیکستان نخست واحدی خودمختار در داخل جمهوری ازبکستان شوروی بود و تمایلی وافر برای نادیده گرفتن هویت قومی متمایز آن از سوی کمونیست های روس وجود داشت.
مداخلەی امروز ترکیە به منظور ساخت هویت فرهنگی یگانه و متمایز برای جمهوری های ترک تبار منطقه و ایجاد یک بازار واحد، می تواند برای دوشنبه یادآور تلخی های دوران تاسیس در صد سال پیش باشد.
ترکیه که رابطەی ویژەی خود با کشور قفقازی آذربایجان را ذیل فرمول یک ملت، دو دولت تعریف می کند، اکنون تمایلش برای ایجاد موقعیتی مشابه با ترکمنستان را هم ابراز کرده است.
کشوری که در ابتدا حاضر نشده بود به سازمان همکاری کشورهای ترک ملحق گردد.
گرچه بلندپروازی های ترکیه در این باره تا حد زیادی غیر واقع بینانه است و آسیای میانه مانند آمریکای لاتین چندان مستعد اتحاد بر اساس هویت های قومی و زبانی نیست. اما همین مقدار هم می تواند به صورت کارکردی به مقاومت های هویتی نزد تاجیکان دامن بزند.
3⃣ خلق یک فرهنگ ملی ویژه و یک روایت ناسیونالیستی خاص، نمی تواند از انگیزەی مقابلە با پردازش های اسلامی از هویت تاجیکستان خالی باشد.
عمده ترین گروه اپوزیسیون این کشور در چند دهەی گذشته، نهضت اسلامی تاجیکستان بود.
در حقیقت بدیل اسلامی به عنوان جایگزین هویت کمونیستی سابق، بیش تر از هر جایی در تاجیکستان فرصت بروز و عرض اندام یافت و حتی در مقطعی پایەهای حکومت رحمان را به لرزه در آورد.
سایر جمهوری های مسلمان شوروی سابق به استثنای مناطق خودمختار چچن و داغستان، دوران گذار از کمونیسم به دولت های ملی تازه را با مشکلات کمتری پشت سر نهادند.
علاوه بر این تاجیکستان در اندیشەی مهار نفوذ و دخالت های احتمالی ایران نیز هست. گرچه این کشور کوچک به نحوی پارەی تن ” ایران فرهنگی ” محسوب می شود، اما این ” ایران اسلامی ” است که تن دولتمردان دوشنبه را از بسط نفوذ خود می لرزاند.
از این رو باستان گرایی ایرانی با چاشنی هویت طلبی تاجیکی، قسمی مصونیت فرهنگی برای دوشتبه فراهم می سازد.
مضاف بر این ایجاد تشخص و تمایز در برابر فرهنگ برتر و متعالی روسی که هنوز در رگ و پی فرهنگ و هویت تاجیکستان جاری و ساری است، آخرین و کم رنگ ترین خواستەی تاجیکان از هویت سازی موصوف به منزلەی قسمی ابزار مقاومت است.