تجارت قبر، خدمات برگزاری مراسم دفن و بازار گران‌قیمت سنگ قبر سه بخش از مجموعه برنامه‌های مرتبط با کفنودفن در ایران است
قیمت ۲ تا ۱۰ میلیارد تومانی قبر در تهران شوخی نیست، عددی واقعی است. در طول بیش از چهار دهه حکمرانی جمهوری اسلامی بسیاری از مفاهیم بی‌معنا شده‌اند. اگر روزگاری مفهوم قبرستان برابری غنی و فقیر در گورهایی مشابه بود، این روزها شرایط دفن مردگان و آرمگاه آنان به نمایش شکاف طبقاتی و اشرافی‌گری تبدیل شده است.
تجارت قبر، خدمات کفنودفن و بازار گران سنگ قبر سه بخش مهم از مجموعه کفنودفن در ایران است که قیمت آنها سقف مشخصی ندارد و تا هر میزان که خانواده متوفی تمایل به نمایش تجملات داشته باشند امکان افزایش دارد.
اگر روزگاری گورستان به معنای بی‌ارزش بودن دنیا بود، امروز ارزش برخی گورها در نقاط مختلف ایران، به‌خصوص در تهران، معادل یک واحد مسکونی است. به این ترتیب تورمی که زندگی مردم ایران را دشوار کرده است دست از سر مردگان نیز برنمی‌دارد.
جواد تاجیک، مدیرعامل سازمان بهشت‌زهرا، چهارشنبه ۲۵ بهمن ۱۴۰۲ اعلام کرد: «در صورت موافقت شورای شهر تهران سال آینده قیمت قبور و بهای خدمات ۳۰ درصد افزایش خواهد داشت.»
باید در نظر داشت این هزینه‌ها جدا از افزایش قیمت‌ها در بازار غیررسمی کفنودفن در تهران و بهشت‌زهرا است.
آنچه به گفته مدیرعامل بهشت‌زهرا بناست افزایش ۳۰ درصدی داشته باشد، تنها درمورد هزینه‌های شستن میت، کندن قبر، نگهداری موقت در سردخانه بهشت‌زهرا و هزینه واگذاری قبر در قطعات تازه است. مجموعه‌ای که به «بسته حداقلی دفن» شهرت دارد.
جواد تاجیک آبان‌ماه سال جاری با شرح برنامه‌های این سازمان قیمت قبور در قطعات مختلف را اعلام کرد. به گفته او در قطعات تازه‌تاسیس قیمت قبر سه‌طبقه چهار میلیون و ۳۰۰ هزار تومان و در قطعات قدیمی‌تر ناحیه ۳ که با نام «قطعات ۳۰۰ به بعد» شناخته می‌شوند ۴۵ میلیون تومان است.
در قطعات ناحیه ۲ یا «قطعات ۲۰۰ تا ۲۹۹» قیمت قبر حداقل ۷۵ میلیون تومان و در قطعات ناحیه ۱ یعنی قبور «قطعه ۱ تا ۱۹۹» حداقل قیمت قبر ۱۱۵ میلیون تومان است.
البته این ارقام، جز در بخش مربوط به قطعات تازه‌تاسیس، هیچ‌کدام با واقعیت حاکم بر بازار خریدوفروش قبور همخوانی ندارد.
تجارت قبر در بهشت‌زهرا از دهه هفتاد رونق گرفت و طی سه دهه گذشته تلاش شد با وضع قوانینی مانند ممانعت از امکان واگذاری قبور به غیر مدیریت شود.
در سال ۱۳۸۶ مدیران وقت بهشت‌زهرا با هدف برخورد با بازار تجارت قبر اعلام کردند روند پیش‌فروش قبور متوقف شده، قانونی که در عمل مانند قانون قیمت‌های مصوب قبور رعایت نشد.
مدیرعامل فعلی بهشت‌زهرا با تایید امکان پیش‌خرید قبور گفت خریداران با پرداخت ۳۰ درصد بیشتر از قیمت روز دفن، می‌توانند قبر را پیش‌خرید کنند.
بر اساس قوانین رسمی بهشت‌زهرا، دارندگان قبور پیش‌خرید‌شده تنها امکان واگذاری قبر به اقوام درجه اول را دارند، قانونی که عملا قابلیت اجرا ندارد، درنتیجه در بازار تجارت قبر رشد قیمت‌ها حتی از بازار مسکن نیز بیشتر است.
در برخی «قطعات قدیمی» به دلیل کمبود قبر خالی، قبرها بسته به توان و تمایل خریداران تا چند صد میلیون تومان خریدوفروش می‌شوند.
پرت نبودن قطعه، نزدیکی قبر به خیابان‌های حوالی قطعه، و قرارداشتن قبر در سایه درختان، هرکدام عاملی برای افزایش نرخ قبر است.
در سال‌های اخیر، نزدیکی قطعات ۷۰، ۷۳ و ۷۶ و برخی دیگر از قطعات به ایستگاه مترو یکی از عوامل گرانی قبرها در این بخش بهشت زهرا بوده است. قطعه ۱۱۰ نیز به دلیل بار معنایی این عدد در فرهنگ تشیع یکی از قطعات گران بهشت‌زهرا است.
از دیگر دلایل گرانی قبر در قطعات قدیمی امکان نصب سنگ با ظاهری متفاوت و متنوع است. مدیران بهشت‌زهرا در سال‌های اخیر پس از اجرای طرح ساماندهی قبور امکان نصب سنگ‌های مرتفع یا دارای طرح خاص را در قطعات جدید نمی‌دهند و شکل قبور در این قطعات یکسان است.
گرانی قبر تنها به بهشت‌زهرا منحصر نیست، دیگر گورستان‌های تهران، به‌ویژه در محوطه امامزاده‌ها، به دلیل محدودیت تعداد قبر، قیمتی به‌مراتب گران‌تر دارند.
امامزاده صالح تجریش نه‌تنها صاحب گران‌ترین قبرها است بلکه امکان دفن در آن‌جا غیر از تمکن مالی نیازمند ضوابط مختلفی چون تایید متولیان است.
سرداب حرم امامزاده صالح، که محل اصلی دفن مردگان است، ساعات بازدیدش محدود است و در تمام روز امکان بازدید از آن نیست. حداقل قیمت قبر در این سرداب از ۲ میلیارد تومان آغاز می‌شود و به گزارش برخی رسانه‌های ایران به بیش از ۱۰ میلیارد تومان می‌رسد.
انتشار تصاویری از قبرستان محدوده گلندوک لواسان که ساختار آن شبیه گورستان‌های سرسبز و گران‌قیمت اروپایی است، این مکان را به یکی از قبرستان‌های محبوب خانواده‌های ثروتمند بدل کرده است.
اگرچه بومی بودن متوفی ظاهرا اصلی‌ترین شرط دفن در این قبرستان است، به نظر می‌رسد مردگان با پرداخت حدود ۱ تا ۵ میلیارد تومان از امتیاز «بومی‌شدن» برخوردار می‌شوند.
در دیگر گورستان‌های قدیمی تهران مانند ابن بابویه قیمت قبر از ۶۰۰ میلیون تومان آغاز می‌شود و بسته به محل قبر در این قبرستان تا چند میلیارد تومان می‌رسد.
افزایش جمعیت شهر تهران و به‌تبع آن افزایش میزان مرگ‌ومیر در پایتخت موجب شده است مدیران شهرداری از ضرورت ایجاد گورستان‌های جدید در تهران بگویند.
از ابتدای دهه هشتاد تاکنون مدیران بهشت‌زهرا با اعلام اتمام ظرفیت بهشت‌زهرا به رشد قیمت قبر و تجارت دلالان قبر دامن زده‌اند.
مدیرعامل بهشت‌زهرا تهران ۱۷ بهمن‌ماه با اشاره به میانگین دفن ۱۸۰ نفر در روز اعلام کرد: « آرامستان‌های جدید باید به‌گونه‌ای احداث شوند که در ۵۰ سال آینده ظرفیت دفن حدود ۷ میلیون متوفی را داشته باشند.»
تاجیک وعده داد در لایحه بودجه ۱۴۰۳ شهرداری تهران اعتبار لازم برای «تملک زمین و آماده‌سازی آرامستان» پیش‌بینی خواهد شد.
وجود سایت‌های مختلفی که تنها برای درج آگهی فروش قبر و امکان خرید آن راه‌اندازی شده‌اند نشان‌دهنده رونق تجارت قبر است. در این سایت‌ها فرد با انتخاب قبر در گورستان‌های مختلف در فهرست انتظار قرار می‌گیرد تا مدیران سایت با او تماس بگیرند و گزینه‌های مختلف را اعلام کنند.
بدل‌شدن کفنودفن به فرصتی برای فخرفروشی در میان بعضی از ایرانیان روبه‌افزایش است حال آنکه با رصد شبکه‌های اجتماعی می‌توان دید بعضی از جوانان ایرانی تمایل دارند اجسادشان سوزانده شود یا به مراکز پژوهشی واگذار شود.
با درنظرگرفتن حرام بودن سوزاندن اجساد در اسلام، مسئله دفن اجساد همچنان اجباری است و این موضوع در کلان‌شهرهایی مانند تهران ضرورت ایجاد گورستان‌های جدید را بیش‌‌ازپیش تقویت می‌کند.
باید در نظر داشت معضل اصلی احداث گورستان جدید شناسایی مناطقی است که مانند بهشت‌زهرا، با فاصله مناسب از مناطق مسکونی، قابلیت دسترسی و توسعه داشته باشند.
وضع امروز گورستان‌های قدیمی تهران مانند مسگرآباد، حسن‌آباد و طرشت که به مراکزی چون پارک و ایستگاه آتش‌نشانی بدل شده‌اند، شاید در آینده برای گورستان‌های دایر فعلی نیز رقم بخورد.
در سال‌های گذشته با افزودن طبقه‌ای به برخی از قبور قدیمی بهشت‌زهرا امکان بهره‌برداری دوباره از این قبور فراهم شده است. البته هزینه افزایش طبقات به محل قبر بستگی دارد که نشان می‌دهد مردن اگر برای فرد درگذشته پایان رنج زیستن است، برای بازماندگان آغاز دشواری‌هایی چون تامین هزینه‌های کفنودفن و برگزاری مراسم یادبود است.