ترکمنستان از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ صادرات گاز به ایران به خاطر تاخیر بلندمدت جمهوری اسلامی در پرداخت بهای گاز را متوقف و علیه ایران به دیوان دادرسی بین‌المللی شکایت کرد. طبق حکم این دادگاه، ایران می‌بایست دو میلیارد دلار به ترکمنستان پرداخت کند.
جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی، می‌گوید ایران “اصل بدهی” گازی ترکمنستان را تا تابستان سال گذشته پرداخت کرده و واردات “محدود” گاز از این کشور آغاز شده است.
بر اساس آمارهای شرکت ملی گاز جمهوری اسلامی، ایران در بهار و تابستان امسال روزانه به طور متوسط بیش از شش میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان خریداری کرده است.
به مدد واردات گاز ترکمنستان، مصرف روزانه مازوت و گازوئیل ایران در بخش صنعتی و نیروگاه‌های برقی طی دوره یادشده نه تنها رشدی نسبت به دور مشابه سال گذشته نداشته، بلکه بیش از شش میلیون لیتر نیز کاهش یافته است.
ایران طی دو سال گذشته علاوه بر پاییز و زمستان، در بهار و تابستان هم کسری گاز داشته و در فصول گرم سال روزانه بیش از ۱۶ میلیون لیتر مازوت در صنایع و خصوصا نیروگاه‌های برق سوزانده می‌شود. زمستان‌ها کسری گاز ایران به میزانی شدید است که نه تنها تحویل گاز به پتروشیمی‌ها محدود می‌شود، بلکه مصرف روزانه مازوت در نیروگاه‌های برقی و صنایع کشور به بالای ۴۵ میلیون لیتر اوج می‌گیرد.
هر متر مکعب گاز می‌تواند جایگزین سوزاندن یک لیتر مازوت یا گازوئیل باشد.
ایران طی ماه‌های گذشته مذاکراتی با ترکمنستان برای احیای قرارداد پیشین واردات روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب گاز داشته و هم درباره سوآپ روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان به عراق مذاکره کرده است.
در میانه سکوت دولت عشق‌آباد، طی روزهای گذشته مقامات و نهادهای جمهوری اسلامی از توقف تحویل گاز ترکمنستان خبر داده و می‌گویند، هم سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان از ایران و هم فروش مستقیم گاز این کشور به ایران متوقف شده است.
جمهوری آذربایجان نیز تاکنون واکنشی به این موضوع نشان نداده است.
سوآپ گاز و امید ایران
ایران از عملیات سوآپ گاز ترکمنستان به جمهوری آذربایجان ۱۵ درصد حق سوآپ دریافت می‌کند. آمارهای رسمی جمهوری آذربایجان نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۳ حدود ۱.۵ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را از طریق ایران دریافت کرده است. بدین ترتیب، ایران سال گذشته از معامله سوآپ گازی حدود ۲۲۵ میلیون متر مکعب گاز به عنوان حق سوآپ برداشت کرده است.
سوآپ گاز زمانی برای جمهوری آذربایجان مقرون به صرفه است که اختلاف قیمت گاز ترکمنستان با بازار اروپا بسیار زیاد باشد، اما هم‌اکنون قیمت هر متر مکعب گاز در بازارهای اروپایی حدود ۳۵ سنت است که معادل یک‌سوم قیمت‌ها در زمستان پارسال است.
بدین ترتیب دیگر جمهوری آذربایجان تمایلی به ادامه تحویل گاز ترکمنستان از طریق ایران ندارد.
همچنین تابستان سال گذشته جمهوری آذربایجان به کمک شرکت توتال فرانسه، فاز اول میدان گازی آبشرون را راه‌اندازی کرد و ۱.۵ میلیارد متر مکعب به ظرفیت صادرات سالانه گاز خود افزود. همه این گاز راهی بازارهای اروپایی می‌شود.
بدین ترتیب، دولت باکو عملا گاز مازاد برای تسخیر بیشتر بازارهای جدید اروپایی دارد و نیازی به گاز ترکمنستان ندارد.
همچنین اصرار ایران بر حق سوآپ ۱۵ درصدی در حالی است که برای نمونه گرجستان و ترکیه تنها ۵ درصد حق ترانزیت گاز از جمهوری آذربایجان دریافت می‌کنند.
ترکمنستان ۵ دسامبر سال گذشته مذاکرات پیرامون صادرات گاز به ترکیه را نیز آغاز کرد و احتمالا محور این مذاکرات نیز سوآپ گاز با ایران بود؛ بدین ترتیب که دولت عشق‌آباد گاز خود را تحویل مناطق شمال شرق ایران خواهد داد و جمهوری اسلامی گاز خود را تحویل عراق و ترکیه خواهد داد و از این بابت حق سوآپ دریافت خواهد کرد.
اما چنانچه اشاره شد، ایران اصرار دارد که ۱۵ درصد از حجم گاز را به عنوان حق سوآپ برداشت کند؛ چون به نظرش عراق یا ترکمنستان و حتی ترکیه و جمهوری آذربایجان چاره‌ای جز پذیرش شروط ایران ندارند.
پافشاری ایران پیش‌تر نیز با نارضایتی جمهوری آذربایجان مواجه شد. این کشور از دو دهه پیش گاز به منطقه آستارا در ایران تحویل می‌داد و ایران نیز با کسر ۱۵ درصد آن، بقیه گاز را تحویل منطقه نخجوان می‌داد. به خاطر حق سوآپ بسیار بالا، نهایتا دولت باکو در سال ۲۰۲۱ قراردادی با ترکیه برای انتقال گاز به نخجوان امضا کرد و از سال گذشته عملیات احداث خط لوله از منطقه ایغدیر ترکیه به نخجوان برای انتقال سالانه ۵۰۰ میلیون متر مکعب گاز را آغاز کرده است.
بیشتر بخوانید: چرا بحران برق و گاز ایران تمامی ندارد؟
جمهوری آذربایجان همچنین توقف صادرات گاز ایران به ترکیه در فصول زمستان‌طی دو سال گذشته را فورا جبران کرده و جای پایش در بازار ترکیه را مستحکم کرده است.
این کشور در ۱۱ ماه ۲۰۲۳ حدود ۲۴.۵ میلیارد متر مکعب صادرات گاز داشت که نیمی از آن راهی اروپا و نیمی دیگر راهی گرجستان و ترکیه شد.
در دوره یادشده صادرات گاز آذربایجان به ترکیه با رشدی ۲۳ درصدی به ۸.۷ میلیارد متر مکعب رسید و جای ایران را به عنوان دومین تامین‌کننده بزرگ گاز ترکیه تصاحب کرد.
مشکل پرداخت‌ها
اگر چه جواد اوجی، وزیر نفت جمهوری اسلامی، از پرداخت “اصل بدهی” ایران به ترکمنستان خبر داده، اما مشخص نکرده چه میزان از بدهی ۲ میلیارد دلاری ایران که از زمان ریاست جمهوری محمود احمدی‌نژاد مانده، پرداخت شده و چه میزان باقی مانده است.
از طرف دیگر، ایران اصرار دارد که به خاطر تحریم‌های آمریکا به جای پرداخت دلاری، کالا و خدمات به ترکمنستان صادر کند؛ موضوعی که انگیزه دولت عشق‌آباد را در صادرات گاز به ایران از بین می‌برد و این کشور نیازی نمی‌بیند که شریک مصائب تحریم‌های جمهوری اسلامی باشد.
ترکمنستان در سال ۲۰۲۲ بیش از ۱۰ میلیارد دلار صادرات گاز به چین داشت و در ۱۱ ماه سال ۲۰۲۳ نیز صادرات گازش به چین نزدیک ۹ میلیارد دلار بود.
این کشور اگر چه هنوز هم گاز مازاد زیادی برای صادرات دارد، اما ترجیح آن فروش گاز در ازای دریافت دلار آمریکا است، نه کالای ایرانی.
از طرف دیگر، کل حجم صادرات ایران به ترکمنستان در سال گذشته خورشیدی کمتر از نیم میلیارد دلار بوده؛ در حالی که ارزش صادرات روزانه ۳۰ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان به ایران دست‌کم سه میلیارد دلار در سال است.
اگر ترکمنستان به توقف صادرات گاز به ایران در زمستان ادامه دهد، جمهوری اسلامی مجبور است مازوت‌سوزی در نیروگاه‌های برقی و صنایع را به شدت افزایش دهد. همچنین احتمال اختلال بیشتر در صادرات گاز ایران به عراق و ترکیه نیز به وجود خواهد آمد.
دالغا خاتین‌اوغلو
دویچه وله