به گفته فرمانده سپاه پس از انقلاب تعداد افرادی که زیر خط فقر زندگی میکنند، به ده درصد کل جمعیت کاهش پیدا کرده است. پژوهشی که فکتنامه برای دویچه وله فارسی انجام داده، درستی این ادعا را رد میکند.
سرلشکر محمدعلی جعفری، فرمانده سپاه پاسداران ایران، روز شنبه ۱۳ بهمن ۱۳۹۷ در مراسم افتتاح طرحهای عمرانی و به مناسب چهل سالگی انقلاب گفت: «بنابر اعلام بانک جهانی، درصد مردمی که قبل از انقلاب زیر خط فقر زندگی می کردند ۴۶ درصد بوده و در سال ٩۴ حدود ١٠ درصد بوده است که این کاهش ٣۶ درصدی افتخاری بزرگ برای نظام اسلامی است.»
دویچه وله :
مرور آمارهای بانک جهانی
نه در مرکز دادهها و نه در آخرین گزارشفقر و برابری بانک جهانی نشانی از اعداد و ارقام گفته شده از سوی فرمانده کل سپاه پاسداران وجود ندارد.
در واقع، در بانک دادهها هیچ اطلاعاتی در باره وضعیت فقر پیش از انقلاب وجود ندارد. در مورد آمار مربوط به سال ۹۴ هم معلوم نیست آیا منظور فرمانده سپاه، آخرین دادههای مربوط به فقر در سال ۲۰۱۴ بوده است یا چیز دیگری.
بهطور کلی در سایت بانک جهانی اثری از « ۱۰درصد جمعیت زیر خط فقر در ایران» که فرمانده سپاه با استناد به این آمار از آن سخن گفته، وجود ندارد.
با توجه به نبود اطلاعات در باره خط فقر ملی، در این گزارش، سه خط برای اندازهگیری فقر در ایران در نظر گرفته شده است:
خط اول، بر اساس استاندارد ۱/۹ دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱ است که با در نظر گرفتن آن نرخ فقر دستکم بعد از سال ۲۰۰۵ (۸۴-۱۳۸۳) همواره کمتر از یک درصد بوده است.
خط دوم، بر اساس استاندارد پایین در طبقه کشورهای با درآمد متوسط (Lower Middle Income Class) درآمد پایین (۳.۲ دلار؛ دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱) تعیین شده است که بر اساس آن نیز در فاصله سالهای ۲۰۰۵ تا ۲۰۱۴ (۱۳۸۳ تا ۱۳۹۳) چیزی بین ۲ تا ۴ درصد جمعیت ایران زیر آن قرار داشتهاند.
سومین خط، خط فقر درآمد بالا است که بر اساس استاندارد ۵.۵ دلار با برابری قدرت خرید در سال ۲۰۱۱ تعیین شده است. این استاندارد بالا در طبقه کشورهای با درآمد متوسط (Upper Middle Income Class) است. اگر این خط مبنای فقر در نظر گرفته شود، نرخ فقر در بازه ۱۰ سال منتهی به ۲۰۱۴ (۹۳-۱۳۹۲) بین ۱۰ تا ۱۴ درصد در نوسان بوده است.
همانطور که دیده میشود تا اینجای کار جستوجو در دادههای بانک جهانی نشان میدهد هیچ اطلاعاتی در دست نیست که به اعداد و ارقام مطرح شده از سوی فرمانده سپاه نزدیک باشد.
از یکسو، با وجود عدم انتشار آمار داخلی، برآوردهای بانک جهانی از خط فقر در سالهای اخیر شباهتی به آنچه فرمانده سپاه ایران گفته ندارد و از سوی دیگر، در مرکز دادههای این موسسه بینالمللی هیچ اطلاعاتی از وضعیت فقر در سالهای پیش از انقلاب در دسترس نیست.
با این حال، در بهار سال ۱۳۸۵ مقالهای با عنوان «انقلاب و توزیع ثروت در ایران» از جواد صالحی اصفهانی اقتصاددان دانشگاه “ویرجینیا تک” در سایت بانک جهانی منتشر شده است. این مقاله چند ماه بعد نیز در کنفرانس فقر ارایه شد.
در این مقاله خط فقر با استفاده از آمارها و اطلاعات هزینههای خانوار و بر اساس استانداردهای مختلف محاسبه شده است.
در جدولهای پیوست این مقاله، نرخ فقر در ایران با دو استاندارد برآورد شده است. براساس یافتههای این مقاله، در سال ۱۳۵۵، ۴۲ درصد خانوادههای روستایی و ۲۸ درصد خانوادههای شهری زیر خط فقر قرار داشتهاند.
اگر آمارهای ارائه شده در این مقاله را با دادههای سرشماری سال ۱۳۵۵ مطابقت داده شود، میتوان برآوردی از نرخ فقر در آخرین سالهای پیش از انقلاب به دست آورد.
در آن زمان، جمعیت شهری ایران حدود ۱۵ میلیون و ۸۰۰ هزار نفر و جمعیت روستایی حدود ۱۷ میلیون و ۹۰۰ هزار نفر بوده است. با این حساب، جمعیت فقرا در آن زمان باید چیزی در حدود ۷ میلیون و ۶۰۰ هزار فقیر روستایی و نزدیک ۴ میلیون فقیر شهرنشین بوده باشد. یعنی از جمعیت ۳۳ میلیون و ۷۰۰ هزار نفری ایران در آن زمان، حدود یک سوم ایرانیان) زیر خط فقر زندگی میکردهاند.
برآورد جمعیت فقر مطلق در سال ۱۳۹۵
در ایران سالها است که مراجع آماری، از انتشار آمار رسمی فقر خودداری کردهاند. با این همه، مرکز پژوهشهای مجلس آذر امسال گزارشی را با عنوان “خط فقر ایران در سال ۱۳۹۵ و مروری بر روش محاسبه آن” منتشر کرد که نشان میداد در سال ۱۳۹۵، حدود ۳ میلیون و ۴۴۰ هزار خانواده با جمعیتی بالغ بر ۱۳ میلیون و ۳۲۶ هزار نفر (نزدیک به ۱۶،۷ درصد کل جمعیت کشور) در ایران زیر خط فقر مطلق زندگی میکردهاند.
این برآوردها بر اساس محاسبه هزینه خانوار و با در نظر گرفتن امکان دسترسی به ۲۱۰۰ کالری غذا و مقایسه آن با درآمد خانوار به دست آمده است. بر اساس این محاسبات، ۱۵ درصد خانوادههای روستایی و ۱۲ درصد خانوادههای شهری و در مجموع ۱۴درصد خانوادههای کل کشور در سال ۱۳۹۵ مطلقا فقیر بودهاند؛ به این معنی که از عهده تامین غذای کافی برنمیآمدهاند.
جمعبندی
تحقیقات فکتنامه نشان میدهد:
۱- اعداد و ارقام مطرح شده از سوی فرمانده سپاه در آمارهای موجود در مرکز دادهها و گزارشهای آماری بانک جهانی وجود ندارد. به دلیل عدم وجود اطلاعات معتبر از خط فقر ملی، تنها برآوردهایی بر اساس استانداردهای مختلف انجام میشود که هیچ کدام از آنها با آمار گفته شده از سوی سردار جعفری همخوانی ندارد.
۲- در مورد آمار فقر پیش از انقلاب نیز هیچ آمار رسمی در بانک جهانی وجود ندارد. در این زمینه، تنها یک مقاله که حاصل پژوهش دکتر جواد صالحیاصفهانی است در سایت بانک جهانی منتشر شده است. این مقاله در بیست و پنجمین سالگرد انقلاب در سال ۱۳۸۳ نوشته شده است. تحقیقات صالحیاصفهانی نشان میدهد در سال ۱۹۷۷ (۵۶-۱۳۵۵) حدود یک سوم مردم ایران (۳۴درصد) زیر خط فقر زندگی میکردهاند. نرخ فقر روستایی نزدیک ۴۳ و نرخ فقر جمعیت شهری ۲۵ درصد بوده است. مبنای محاسبات این نسبتها، هزینه و درآمد خانوادههای شهری و روستایی بوده است.
۳- آخرین برآوردهای مراکز پژوهشی رسمی در داخل ایران نشان میدهد در سال ۱۳۹۵ نزدیک ۱۷ درصد جمعیت ایران زیر خط فقر مطلق بودهاند، به این معنی که درآمد آنها برای تهیه حداقل غذا کافی نبوده است. با توجه به شوک تورمی سال ۱۳۹۷ به نظر میرسد خط فقر در حال حاضر به نسبت دو سال گذشته بالاتر آمده و جمعیت فقیر بیشتر شده است.
۴- مقایسه آمارهای موجود تا سال ۱۳۹۵ نشان میدهد نرخ فقر در ایران به نسبت سال ۱۳۵۵ کاهش یافته است، اما با توجه به شرایط ناپایدار اقتصادی ایران تضمینی وجود ندارد که در شرایط فعلی و سالهای پیش رو، این روند همچنان ادامه داشته باشد.