فشار اقتصادی ناشی از تحریم‌ها، تهران را در مواضعش نرم کرده است
بنا به اعلام خبرگزاری کیودو، توکیو در روز 29 آذر میزبان حسن روحانی، رییس‌جمهوری ایران خواهد بود.
این خبرگزاری اعلام کرده که هدف از سفر روحانی به ژاپن، خروج از بن‌بست توافق هسته‌ای و کاستن از تنش‌هاست. همچنین در خبری دیگر اعلام شده که یک دیپلمات ارشد آمریکایی، موافقت دولت ترامپ با سفر روحانی به ژاپن را به مقامات این کشور اعلام کرده است.
در هفته گذشته، عباس عراقچی، معاون وزارت خارجه ایران، پیش از شرکت در چهاردهمین جلسه کمیسیون مشترک برجام، در سفری به ژاپن، با نخست‌وزیر این کشور دیدار کرده بود. عراقچی پیشتر سفیر جمهوری اسلامی در ژاپن بوده و روابط نزدیکی با حزب حاکم این کشور دارد.
خبرگزاری‌های رسمی ایران دلیل سفر عراقچی را رساندن پیغام موافقت روحانی برای سفر به ژاپن اعلام کرده بودند. همزمانی این سفر با تغییر لحن کشورهای اروپایی عضو برجام و تهدید به فعال کردن مکانیسم ماشه در نشست کمیسیون مشترک، این احتمال را ایجاد کرد که سفر عراقچی برای رساندن رویکرد مثبت ایران به واشینگتن و ایجاد وقفه‌ای کوتاه برای آغاز روند خروج اروپایی‌ها از برجام بوده است.
سیلی به صورت نخست‌وزیر!
ژاپن به همراه فرانسه در یک سال گذشته تلاش کرده‌اند راهی برای کاستن تنش میان ایران و آمریکا بیابند. نقطه اوج تلاش‌های ژاپن، به سفر سه‌روزه نخست‌وزیر این کشور به تهران بازمی‌گشت. آبه در تهران با رییس‌جمهوری و رهبر جمهوری اسلامی دیدار کرد و از آنها خواست با دولت ترامپ مذاکره کنند.
ایران در آن زمان به این تلاش‌ها دو پاسخ متفاوت داد. نخستین پاسخ از سوی آیت‌الله خامنه‌ای اعلام شد: «جمهوری اسلامی ایران هیچ اعتمادی به آمریکا ندارد و تجربه تلخ مذاکرات قبلی با آمریکا در چارچوب برجام را به‌هیچ‌وجه تکرار نخواهد کرد، زیرا هیچ ملت آزاده و عاقلی، مذاکره تحت فشار را نمی‌پذیرد… ما در حسن‌نیت و جدی بودن شما تردیدی نداریم اما درخصوص آنچه از رئیس‌جمهوری آمریکا نقل کردید، من شخص ترامپ را شایسته‌ی مبادله هیچ پیامی نمی‌دانم و هیچ پاسخی هم به او ندارم و نخواهم داد.»
دومین پاسخ ایران، انفجار نفتکشها در بندر فجیره امارات بود. در میان کشتی‌های سانحه‌دیده، یک نفتکش ژاپنی هم وجود داشت. گرچه جمهوری اسلامی نقش داشتن در این خرابکاری را رد کرد، همزمانی این رویداد با حضور آبه در تهران، به «پیام سخت جمهوری اسلامی برای ترامپ» تعبیر شد.
جمهوری اسلامی از اردیبهشت 98 و پس از اعلام کاهش تدریجی تعهدات برجامی، اعلام کرد که سیاست صبر استراتژیک را کنار خواهد گذاشت و به مقابله با تهدیدات دست خواهد زد. پس از اعلام این موضع، چندین حادثه برای نفتکشها در خلیج فارس و دریای عمان رخ داد و یک پهپاد آمریکایی هم هدف پدافند هوایی ایران قرار گرفت.
فشار اقتصادی و دست خالی ایران برای مذاکره
دونالد ترامپ از ابتدای به قدرت رسیدن از جمهوری اسلامی خواستار مذاکره در رابطه با برجام بود. این خواست رییس‌جمهوری آمریکا با واکنش تند مقامات ایران روبه‌رو شد و آنها اعلام کردند که برجام توافقی بین‌المللی و نهایی است و قابل مذاکره مجدد نیست. محمدجواد ظریف، وزیر امورخارجه ایران، هم اعلام کرده بود که آمریکا قادر نیست از برجام خارج شود.
پاسخ ترامپ به این موضع تهران، خروج از برجام، بازگرداندن تحریم‌های آمریکا و اعمال شدیدترین تحریم نفتی در تاریخ جمهوری اسلامی بود. واشینگتن در یک سال و نیم گذشته در اِعمال این موج تحریمی مصمم و سرسخت عمل کرده است. نتیجه اِعمال این تحریم‌ها، کاهش شدید درآمدهای نفتی ایران، ایجاد بزرگ‌ترین کسری بودجه و استفاده گسترده از ذخایر صندوق توسعه ملی بوده است. اسحاق جهانگیری، معاون رییس‌جمهوری ایران، هفته گذشته در توصیف میزان جدیت آمریکا در اجرای این تحریم‌ها گفته بود وضعیت به قدری دشوار شده که حتی دوستان سنتی‌مان نیز جرات خرید نفت ما را ندارند.
رهبر جمهوری اسلامی: پاسخی به ترامپ نمی دهم
با روشن‌شدن تبعات اقتصادی این تحریم‌ها برای مقامات جمهوری اسلامی، آنها از مهرماه از ایجاد تنش در خلیج‌فارس دست کشیدند و از ضرورت گفتگو و مصالحه سخن گفتند. گرچه رهبر جمهوری اسلامی در سخنرانی‌های رسمی همچنان از بی‌اعتمادی به آمریکا و بی‌فایده بودن مذاکره با ترامپ سخن می‌گوید، ولی کاهش رفتارهای تحریک‌آمیز قرارگاه‌های عملیاتی سپاه در خلیج فارس از مهرماه گذشته، تنها می‌تواند با دستور او صورت گرفته باشد.
علی لاریجانی و حسن روحانی نیز در ماه‌های اخیر بر ضرورت مصالحه و کاستن از تنش‌ها تاکید کرده‌اند. لاریجانی هفته گذشته در یک نشست خبری گفت که ایران درهای مذاکره با آمریکا را نبسته و آمریکا باید «سیاست غلط» فشار حداکثری را «اصلاح» کند. حسن روحانی نیز در سفری که چند روز قبل از اعتراضات سراسری آبان ماه به کرمان داشت، گفت پیامبر اسلام هم با مشرکین پیمان می‌بست و اگر آنها پیمان‌شکنی می‌کردند، او پیمان دوم را منعقد می‌کرد.
روحانی در مراسم روز دانشجو نیز – که امروز در دانشگاه فرهنگیان برگزار شد، این پیام را به شکلی روشن‌تر اعلام کرد: «دشمن به دنبال این است که به مردم ما فشار وارد کند، مردم ایستادگی و مقاومت می‌کنند، اما معنایش این نیست که اگر راهی داریم که نقشه و توطئه دشمن را بشکنیم، آن راه را نرویم. مذاکره لازم و یک کار انقلابی است. پیامبر(ص) هم با یهود بنی قریظه قرارداد بست، آنها خیانت کردند و پیامبر روبه‌روی‌شان ایستاد. پیامبر با کفار پیمان بست و آنها پیمان شکستند. ما باید در هر شرایطی منافع خود را در نظر بگیریم.»
به نظر می‌رسد اوج گرفتن اعتراضات سراسری در ایران و چشم‌انداز اقتصادی تیره و تار سال آینده، مقامات جمهوری اسلامی را به این نتیجه رسانده که راهی برای کاستن از فشارهای تحریمی آمریکا بیابند.
رهبر جمهوری اسلامی یک‌بار در سال 92 و پس از هویدا شدن تبعات اقتصادی تحریم 1929 شورای امنیت سازمان ملل، مجوز نرمش قهرمانانه را به دولت داد تا با آمریکا وارد مذاکره شوند. شرایط اقتصادی و سیاسی جمهوری اسلامی در آذرماه 98 وضعی وخیم‌تر از سال 92 دارد. این وخامت شرایط، دست ایران را برای مذاکره با آمریکا خالی کرده و تنها کورسوی امیدشان، حرکات هیجانی ترامپ برای رقابت‌های انتخاباتی 2020 است. حال باید دید که آیا توکیو سرآغاز رونمایی از نسخه دوم نرمش قهرمانانه خواهد بود.