موضع ۲۱ کشور از خاورمیانه و آفریقا در مورد درگیری نظامی بین جمهوری اسلامی و اسرائیل روشن به نظر می‌‌آید. این کشورها در بیانیه‌ای مشترک که در آغاز هفته منتشر شد، “مخالفت و محکومیت قاطع خود نسبت به حملات اخیر اسرائیل به جمهوری اسلامی از ۱۳ ژوئن ۲۰۲۵” را اعلام کرده‌اند.
در این بیانیه آمده است: «اسرائیل باید اقدامات خصمانه خود علیه ایران را متوقف کند». افزون بر این، آن‌ها “نگرانی شدید خود نسبت به تشدید خطرناک تنش‌ها، که بیم آن می‌رود پیامدهایی وخیم برای صلح و ثبات در کل منطقه داشته باشد”، ابراز کردند.
از جمله امضاکنندگان این بیانیه، اردن و عربستان سعودی نیز هستند. با این حال، این امر مانع از آن نشده است که این دو کشور، دست‌کم به‌طور غیرمستقیم، در جنگ اسرائیل و جمهوری اسلامی مداخله کنند. هر دو کشور اردن و عربستان سعودی موشک‌هایی را که از ایران به سوی اسرائیل پرتاب شده بودند، در حریم هوایی خود رهگیری و منهدم کرده‌اند. ارتش اردن این موضوع را در بیانیه‌ای مستقل تأیید کرده است.
گرچه بیانیه‌ای مشابه از سوی عربستان سعودی تاکنون منتشر نشده است، اما در میان کارشناسان، چنین اقداماتی “مسلّم” تلقی می‌شود.
میدان تنش در سیاست داخلی
با اتخاذ این سیاست، این دو کشور در درجه نخست وارد حوزه‌ای از تنش داخلی می‌شوند. زیرا در میان افکار عمومی هر دو کشور، سنتاً نوعی بی‌اعتمادی و مخالفت با اسرائیل وجود دارد.
این امر به‌ویژه در مورد اردن صدق می‌کند. این کشور که تا ۶۰ درصد از جمعیت آن را افرادی تشکیل می‌دهند که خود یا نیاکان‌شان از مناطق فلسطینی آمده‌اند.
بر همین اساس، برای خاندان سلطنتی در اَمان دشوار است که رهگیری موشک‌های ایرانی در حریم هوایی اردن را برای مردم “مشروع” جلوه دهد. به همین دلیل، پادشاه و نیروهای مسلح این کشور به اصل “دفاع از خود” استناد می‌کنند. بر این مبنا، عبور حریم هوایی اردن توسط کشورهای بیگانه، از جمله ایران، بدون مجوز ممنوع است.
در همین حال ادموند راتکا، رئیس دفتر بنیاد آلمانی کُنراد آدناور در اَمان، می‌گوید: «این پیام که ما صرفاً برای دفاع از خود این موشک‌ها را ساقط می‌کنیم، از همه مجاری اطلاع‌رسانی تکرار می‌شود.»
با اشاره به شرایط داخلی، راتکا یادآوری می‌کند که اردن در ماه آوریل و پس از کشف یک “هسته تروریستی”، شاخه جنبش اسلام‌گرای اخوان‌المسلمین را ممنوع اعلام کرد. این تصمیم پاسخی بود به افزایش گرایش به افراط‌گرایی، به ویژه در میان بخشی از جوانان.
بر همین اساس، دولت اردن تلاش دارد تا رهگیری موشک‌های ایرانی را به‌هیچ‌وجه به‌عنوان نشانه‌ای از همبستگی با اسرائیل جلوه ندهد. اشتفان لوکاس، کارشناس علوم سیاسی و مدیر شرکت تحلیلی Middle East Minds، در این باره می‌گوید: «با این حال، این تصمیم بر شدت تنش‌ها در داخل می‌افزاید.»
به گفته راتکا، اردن به‌هیچ‌وجه نمی‌خواهد به‌عنوان کشوری دیده شود که از اسرائیل دفاع می‌کند، “زیرا در دیدگاه عمومی مردم اردن، اسرائیل عمدتاً به‌عنوان متجاوز تلقی می‌شود.” اما همین نگاه، به‌نحو مشابه در مورد ایران نیز صادق است.
او اضافه می‌کند: «ما به‌طور منظم نظرسنجی‌هایی در اردن انجام می‌دهیم. و این نظرسنجی‌ها طی سال‌های گذشته نشان داده‌اند که هیچ علاقه و همدلی قابل‌توجهی نسبت به ایران وجود ندارد. چراکه ایران به‌عنوان کشوری شناخته می‌شود که همواره با نیت ایجاد بی‌ثباتی، در امور کشورهای عربی مداخله می‌کند.»
یک تصمیم عمل‌گرایانه
به گفته لوکاس، اردن در تصمیم خود برای سرنگونی موشک‌های ایرانی، دلایل کاملاً “عمل‌گرایانه” دارد. او در این زمینه به توافق امنیتی میان اردن و آمریکا که در سال ۲۰۲۱ امضا شد، اشاره می‌کند: «اردن هرگز آن‌قدر پیش نخواهد رفت که علناً در برابر آمریکا یا اسرائیل قرار بگیرد. چراکه این کشور از ایالات متحده و نیز تا حدی از اسرائیل، وابستگی عمیق دارد، هم از نظر مالی و هم از منظر امنیتی.»
در واقع، حاکمیت اردن با این استدلال خود را در موقعیتی دشوار قرار داده است. زیرا اگر واقعاً هدف از رهگیری موشک‌ها، صرفاً حفاظت از حریم هوایی ملی باشد، پس باید از منظر منطقی با حضور احتمالی هواپیماهای جنگی اسرائیل در آسمان کشور نیز مخالفت شود.
راتکا می‌گوید: «بر اساس اطلاعات موجود، اسرائیل در جریان حملاتش حریم هوایی اردن را نقض نکرده است. بنابراین، مقامات اردنی با اتکا به این موضوع می‌توانند ادعا کنند که به‌طور کلی با هرگونه نقض حریم هوایی مقابله خواهند کرد، ولی در عمل، تنها موشک‌های ایران هدف قرار می‌گیرند.»
سیاست عربستان سعودی
عربستان سعودی نیز در موقعیتی حساس قرار دارد. این کشور پیش از آن‌که بیانیه مشترک ۲۱ کشور عربی و اسلامی را امضا کند، در اظهارنظری کم‌سابقه ایران را “برادر” توصیف کرده بود. این پیامی بسیار معنادار و نادر محسوب می‌شود که معمولاً فقط در قبال کشورهای عربی به‌کار می‌رود.
با این حال، اشتفان لوکاس می‌گوید، سیاست واقعی عربستان سعودی کاملاً متفاوت است: «در پشت پرده، عربستان به‌وضوح در اقدامات علیه جمهوری اسلامی مشارکت دارد. ما می‌دانیم که نیروی هوایی اسرائیل طی یک هفته و نیم گذشته موشک‌ها و پهپادهای دوربرد ایرانی را رهگیری کرده است.» این رویکرد بر پایه یک همکاری امنیتی، به‌ویژه در زمینه اطلاعاتی، بنا شده است.
لوکاس می‌افزاید: «عربستان داده‌های راداری در اختیار می‌گذارد و عبور هواپیماهای اسرائیلی، به‌ویژه در شمال این کشور، جایی که مسیر عبور اصلی موشک‌های ایرانی است را تحمل می‌کند. آنچه ما شاهد آن هستیم، رفتار بسیار انعطاف‌پذیر عربستان نسبت به اسرائیل است.»
آریان نیکان
دویچه وله