بناها و اموالی دولتی که از نفایس ملی باشند، قابل‌انتقال به غیر نیستند مگر با تصویب مجلس شورای اسلامی
اعتراض فعالان میراث فرهنگی نیز نتوانست مانع از به مزایده گذاشته شدن ۱۹ بنای تاریخی شود و صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستبافت و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی که موسسه‌ای وابسته به وزارت میراث فرهنگی است، به‌عنوان مسئول واگذاری‌ها با انتشار آگهی مزایده، از آغاز رسمی واگذاری املاکی خبر داد که همگی رسما به عنوان میراث ملی ثبت شده‌اند.
این موسسه مهلت زمان دریافت اسناد مزایده از سامانه سهاد را از ۸ صبح روز سه‌شنبه ۲۹ فروردین ۱۴۰۲ تا ساعت ۱۲ اول اردیبهشت ۱۴۰۲ و آخرین زمان تسلیم پاکت‌های مزایده را ساعت ۱۹ چهارشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۲ اعلام کرد.
این مزایده برای حراج دومین بنای خشتی جهان تا کاروانسرایی تاریخی متعلق به دوره صفوی برگزار شده اما انتشار آگهی آن بر ابهامات واگذاری‌ها افزوده است. منتشر نشدن جزئیاتی همچون متراژ بناها، میزان نیاز به مرمت و شرایط ضمانتی نظارت بر نحوه مرمت هر کدام در ذهن فعالان میراث فرهنگی که از ابتدا هم با استناد به اصل ۸۳ قانون اساسی، معتقد بودند بناهایی که جزو میراث ملی شناخته می‌شوند، قابلیت واگذاری ندارند، سوال‌برانگیز شده است.
در اصل ۸۳ قانون اساسی آمده است: «بناها و اموالی دولتی که از نفایس ملی باشند، قابل‌انتقال به غیر نیستند مگر با تصویب مجلس شورای اسلامی آن هم در صورتی که از نفایس منحصربه‌فرد نباشند.» البته مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۴۰۰ با این ادعا که این اصل دارای ابهام است، وزارت میراث فرهنگی را به تشکیل کمیته تشخیص و تعیین نفایس ملی ملزم کرد؛ کمیته‌ای که بنا بود مسئولیت تعیین نفیس بودن املاک و اشیا ثبت ملی را برعهده بگیرد.
با وجود آنکه فریبرز دولت‌آبادی، رئیس وقت این کمیته، اعلام کرد که طبق اصل ۸۳ قانون اساسی، نمی‌توان نفایس ملی را اجاره داد یا به فروش رساند، به نظر می‌رسد طرح مولدسازی اموال دولت فرصتی است که وزارت میراث فرهنگی به بهانه تامین هزینه مرمت و نگهداری این بناها، آن‌ها را به بخش خصوصی واگذار کند.
عزت‌الله ضرغامی در دفاع از این طرح، مدعی شد برخی از این بناها به سگ‌دانی و محل زندگی معتادان بدل شده‌اند و از طریق اجاره دادن آن‌ها، مستاجر هم وظیفه تامین مرمت را برعهده خواهد گرفت و هم امکان استفاده عموم فراهم خواهد شد. اما انتشار قیمت پایه مدنظر میراث فرهنگی در سایت واگذاری‌ها بار دیگر موجب شگفتی کارشناسان شد. به طور مثال ارگ تاریخی راین که متعلق به دوره ساسانی است و دومین بنای بزرگ خشتی جهان شناخته می‌شود، با ۲۲ هزار مترمربع مساحت تنها با پرداخت ودیعه‌ای ۱۲ میلیارد و ۶۷۰ میلیون ریالی و مبلغ ۳۵۰ میلیون ریال اجاره ماهانه، به مدت ۳۲۰ ماه قابل واگذاری است.
مدیران میراث فرهنگی مدعی شدند این مبالغ برای واگذاری تمام محوطه‌ها نیست و به طور مثال در خصوص ارگ تاریخی راین، تنها بخش عمارت حاکم‌نشین، چهار انبار و زمین پشت انبار به مزایده گذاشته شده است.
با مرور مشخصات واگذاری دیگر بناها متوجه می‌شویم به جز ارگ راین، این ادعا تنها در مورد باغ هرندی کرمان صدق می‌کند که از مجموع ۲۵ هزار مترمربع مساحت این باغ، تنها بخش‌های گاوگرد و اتاق‌های جانبی و خانه قراچه‌داغی به مزایده گذاشته شده‌اند اما بناهای دیگر همگی بدون هیچ محدودیتی واگذار می‌شوند؛ بناهایی که قیمت تعیین‌شده برای آن‌ها با متراژ و ارزش تاریخی بنا هیچ تناسبی ندارد؛ به طوری که گراندهتل قزوین که تنها گراندهتل باقی‌مانده از دوره قاجار با سه هزار مترمربع مساحت است، برای اجاره به مدت ۴۲۰ ماه، تنها با ودیعه ۲۲ میلیارد و ۶۳۳ میلیون و ۴۸۰ هزار ریال و اجاره ماهانه ۶۰۰ میلیون ریال قیمت‌گذاری شده است.
خانه تاریخی خانه بهادرالملک بردسیر کرمان هم که از جمله بناهای مشهور دوره قاجار است و دو هزار و ۳۰۰ مترمربع مساحت دارد، به مبلغ ۱۰ میلیارد و ۸۹۳ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال ودیعه و اجاره ماهانه ۲۵ میلیون ریال و مدت زمان اجاره ۲۴۰ ماه قیمت خورده است.
البته مدیران صندوق توسعه میراث فرهنگی اظهار امیدواری کرده‌اند این اعداد طی مزایده به رقمی به‌مراتب بالاتر برسند؛ موضوعی که سوابق واگذاریهای قبلی نشان داده است محقق نمی‌شود. در برگه‌های مزایده این هم مشخص نشده که نحوه تامین هزینه مرمت احتمالی از مبالغ اجاره تامین خواهد شد یا مستاجر موظف است هزینه مرمت را به صورت جداگانه بپردازد.
از سوی دیگر با مروری بر تاریخچه این بناها متوجه می‌شویم اگرچه برخی از آن‌ها مشکلاتی دارند، بسیاری دیگر طبق ادعای مدیران میراث فرهنگی، با دریافت بودجه‌های مختلف طی دو دهه اخیر به‌طور کامل و برخی تا ۸۰ درصد مرمت شده‌اند و این سوال را پیش می‌آورد که مستاجران این بناها قرار است بابت مرمت چقدر هزینه کنند.
از سوی دیگر، بر اساس قوانین بناهای ثبت میراث، هرگونه مرمت و بازسازی این بناها باید زیر نظر مرمتگران موردتایید این سازمان صورت بگیرد که این موضوع نیز جزو ابهامات برگه‌های مزایده است؛ به‌ویژه آنکه متقاضیان اجاره بی‌شک به قصد تغییر کاربری این بناها به مکان‌هایی همچون سفره‌خانه، اقامتگاه، کافی‌شاپ، سالن‌های نمایش یا برگزاری برنامه‌های این‌چنینی قصد درآمدزایی از این بناها را دارند که هرکدام از این حوزه‌ها نیازمند دست بردن در طراحی داخلی بنا خواهد بود که با قوانین بناهای ثبت میراث در تعارض است.
وقتی به سوابق واگذاریهای این‌چنینی نگاه می‌کنیم، با یادآوری مشهورترین واگذاری مشابه، خطراتی را که در کمین این بناها قرار دارند، بهتر متوجه خواهیم شد.
عمارت مشهور مسعودیه تهران که از بناهای شاخص معماری دوره قاجار است، سال ۱۳۸۹ در اقدامی باورناپذیر در مزایده‌ای که تنها گروه عظام در آن شرکت کرد، با مبلغ ناچیز چهار میلیارد تومان به مدت ۵۹ سال به این مجموعه واگذار شد. گروه عظام که بزرگ‌ترین تامین‌کننده قطعات کارخانه‌های خودروسازی است، طبق این قرارداد به تامین هزینه‌های مرمت طی سه سال نخست ملزم شد اما آنچه در عمل رخ داد، فاجعه‌ای دردناک برای عمارت مسعودیه بود.
این مجموعه اقتصادی نه تنها به تعهد مرمت عمل نکرد که برای بهره‌برداری اقتصادی از این مجموعه، با برگزاری کنسرت‌های موسیقی، اجاره به‌عنوان لوکیشن پروژه‌های سینمایی، ایجاد سالن‌های نمایش و برگزاری همایش‌های مختلف چنان آسیبی جدی به بنا وارد کرد که این بنا را تا آستانه فروریختن پیش برد.
صندوق احیای بناهای تاریخی در سال ۱۳۹۵ توانست با شکایتی رسمی، قرارداد عمارت مسعودیه را لغو و بنا را مجددا در اختیار بگیرد. طبق اسناد ارائه‌شده به دادگاه، گروه عظام در مدت در اختیار داشتن بنا برای ایجاد کافی شاپ و سالن‌های نمایش در طراحی داخلی آن دست برده بود و بدون در نظر گرفتن الزامات حفظ بناهای تاریخی، در بخش‌های آسیب‌پذیر این بنا مراسم‌هایی برگزار کرده بود که هجوم بازدیدکنندگانشان موجب تخریبش شد.
مفقود شدن کاشی‌ها و بخشی از آینه‌کاری‌ها و نیز حفاری‌های غیرمجاز در محوطه بنا هم سبب شد که مدیران میراث فرهنگی پس از بازپس‌گیری اعتراف کنند بخشی از دیواره‌های این عمارت و ستون‌های نگهدارنده آن در آستانه ریزش‌اند.
وضعیت دردناک و روبه‌زوال این عمارت در تصاویری که سال ۱۴۰۰ از درون بنا و دیوارهای مجاور آن در خیابان اکباتان تهران منتشر شد که در آن، با تیرک‌های چوبی مانع فروریختن بخش‌هایی از بنا شده‌اند، به‌خوبی مشهود است. عزت‌الله ضرغامی در آن زمان گفته بود شاید به منظور حفظ امنیت عابران ناچار شویم بخش‌هایی از بنا را تخریب کنیم. مدیران میراث دلیل غیرقابل‌بازدید شدن قسمت‌هایی از این عمارت تاریخی را نیز نگرانی از فروریختن آن هنگام بازدید اعلام کردند. این در حالی است که با پخش سریال خاتون، مشخص شد عمارت مسعودیه با وجود نگرانی از تخریب، در اختیار گروه سریال‌سازی قرار گرفته است.
اما پیش‌بینی‌ناپذیرترین اتفاق برای عمارت مسعودیه فروردین ۱۴۰۲ رخ داد که طی مراسم تجلیل از احیاگران بافت‌های تاریخی، به‌طور رسمی اعلام شد این عمارت با شرایط قرارداد سال ۱۳۸۹ بار دیگر در اختیار گروه عظام قرار می‌گیرد؛ در حالی که مدیران وزارت میراث فرهنگی مشخص نکرده‌اند اگر گروه عظام در قرارداد پیشین تخلفی نکرده، چرا دادگاه سال ۱۳۹۵ به نقض قرارداد حکم داده و اگر تخلفات ادعایی در خصوص تخریب بنا واقعیت داشته، چرا بار دیگر این هلدینگ اقتصادی متولی بنای مسعودیه شده است؟
این ابهامات که به نظر می‌رسد بیشتر حاصل رانت‌های سیاسی است، نگرانی از بلایی را که قرار است سر سایر بناهای تاریخی به مزایده گذشته‌شده بیاید، تشدید کرده است. حالا خطر بناهایی را تهدید می‌کند که هرکدام بخشی از تاریخ این دیار را در خود جای داده‌اند.
خانه دانشمندی، خانه آقایی‌زاده، حمام قلعه، خانه بهادرالملک، گراندهتل، خانه فخر راور، کارخانه حنا سایی، ارگ راین، باغ هرندی، خانه اوشیدری، خانه ابراهیمی، حمام سالار، کاروانسرای زعفرانیه، کاروانسرای مهر، کاخ ناصرالدین میرزا، خانه سرهنگ ایرج، عمارت اربابی لیقوان، کاروانسرای گوئجه بئل و کاروانسرای جانانلو که از آذربایجان تا کرمان و خراسان قرار دارند، زیر چوب حراجی‌اند که بر دل علاقه‌مندان به تاریخ ایران و کارشناسان حوزه میراث فرهنگی داغی نشانده است.
اطلاعات این مزایده به شرح زیر است:
نحوه مزایده امکان تاریخی
مزایده عمومی به صورت قرارداد سرمایه‌گذاری در مرمت، احیا، نگهداری و واگذاری استفاده و بهره‌برداری در مدت معین
مسئول مزایده
صندوق توسعه صنایع دستی و فرش دستبافت و احیا و بهره‌برداری از اماکن تاریخی و فرهنگی که موسسه‌ای وابسته به وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی است
شماره آگهی مزایده عمومی
شماره ۵۰۰۲۰۳۰۱۲۱۰۰۰۰۰۱ الی ۵۰۰۲۰۳۰۱۲۱۰۰۰۰۱۹
مهلت زمان دریافت اسناد مزایده از سامانه سهاد
از ۸ صبح روز سه‌شنبه۲۹ فروردین ۱۴۰۲ لغایت تا ساعت ۱۲ اول اردیبهشت ۱۴۰۲
آخرین مهلت تسلیم پیشنهادها: ساعت ۱۹ روز چهارشنبه ۲۷ اردیبهشت ۱۴۰۲
خانه دانشمندی
محل: یزد
۱۲۵۰ مترمربع
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۸۴
ودیعه: هفت میلیارد و ۴۵۰ میلیون ریال
اجاره: ۱۵۰ میلیون ریال
مدت‌زمان: ۱۸۰ ماه
کاربری: بازدید ابنیه تاریخی
ارگ راین
محل: کرمان
تاریخ ثبت ملی: ۱۳۴۵
دوره: ساسانی
مساحت: ۲۲ هزار مترمربع
قسمت‌های به اجاره گذاشته‌شده: عمارت حاکم‌نشین، چهار انبار و زمین پشت انبار
کاربری فعلی: بازدید عمومی به‌صورت ابنیه تاریخی
مدت اجاره: ۳۲۰ ماه
مبلغ: ۳۵۰ میلیون ریال
ودیعه: ۱۲ میلیارد و ۶۷۰ میلیون
خانه بهادرالملک
محل: بردسیر کرمان
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۸۶
مساحت: دو هزار و ۳۰۰ مترمربع
وضعیت: بازدید رایگان به‌عنوان ابنیه تاریخی
ودیعه: ۱۰ میلیارد و ۸۹۳ میلیون و ۵۰۰ هزار ریال
اجاره: ۲۵ میلیون ریال
مدت‌زمان اجاره: ۲۴۰ ماه
حمام قلعه همدان
محل: همدان
سال ثبت: ۱۳۸۰
دوره؟
مساحت: حدود یک هزار و ۵۰۰ مترمربع
ودیعه: ۹۰۰ میلیون ریال
اجاره: ۲۵۰ میلیون ریال
مدت‌زمان اجاره: ۹۶ ماه
کاربری فعلی: رستوران سنتی
گراند هتل قزوین
محل: قزوین
مساحت: سه هزار مترمربع
سال ساخت: ۱۳۰۰ شمسی
وضعیت فعلی: بلااستفاده
ودیعه: ۲۲ میلیارد و ۶۳۳ میلیون و ۴۸۰ هزار ریال
اجاره: ۶۰۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۴۲۰ ماه
خانه فخری راور
محل: راور کرمان
دوره: پهلوی اول
سال ثبت: ۱۳۸۰
مساحت دو هزار و ۱۱۳ مترمربع، زیربنا: ۸۹۵ مترمربع
ودیعه: ۳ میلیارد و ۹۴۰ میلیون ریال
اجاره: ۲۵ میلیون ریال
مدت‌زمان: ۳۰۰ ماه
وضعیت کاربری فعلی: رستوران سنتی
خانه آقایی‌زاده
محل: یزد
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۸۴
مساحت:؟
ودیعه: ۶ میلیارد و۲۵۰ میلیون ریال
اجاره: ۱۴۰ میلیون ریال
مدت‌زمان: ۱۸۰ ماه
کاربری فعلی: بازدید به‌عنوان ابنیه تاریخی
کارخانه حنا سایی
محل: شهر بم/ در زلزله بم تخریب و حدود ۸۰ درصد آن مرمت شده است
میزان ودیعه: ۵ میلیارد و ۴۱۰ میلیون ریال
اجاره: ۱۵۰ میلیون ریال
مدت اجاره: ۲۸۸ ماه
عرصه : پنج هزار و ۵۰۰ مترمربع و اعیان یک هزار و۵۷۰ مترمربع
کاربری: قبلا کارخانه؛ اکنون جزو بنیه غیرقابل بازدید
کاروانسرای زعفرانیه
محل: روستای زعفرانیه سبزوار
سال ثبت: ۱۳۶۴
دوره: قاجار
مساحت: چهار هزار و ۴۵۰ مترمربع، زیربنا: سه هزار و ۲۰۰ مترمربع
کاربری: ابنیه تاریخی
ودیعه: ۷ میلیارد و ۶۰۰ میلیون ریال
اجاره: ۹۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۳۰۰ متر
کاروانسرای مهر
محل: روستای مهر سبزوار
مساحت: پنج هزار و ۳۵۰ مترمربع، زیربنا: سه هزار و ۷۰۰ مترمربع
دوره: قاجار
ودیعه: ۶ میلیارد و ۲۵ میلیون ریال
اجاره: ۹۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۳۰۰ ماه
کاربری: تا چند سال پیش قابل بازدید
کاخ ناصرالدین میرزا
محل: روستای جمال‌آباد پاکدشت ورامین
سال ثبت: ۱۳۸۲
مساحت: ابتدا چهار هزار و ۵۰۰ متر بود که اکنون تنها حدود ۹۰۰ متر آن باقی مانده است
کاربری: بازدید به‌عنوان ابنیه تاریخی
دوره: قاجار
ودیعه: ۲ میلیارد و ۹۸۸ میلیون و ۱۶۰ هزار ریال
اجاره: ۵۰۰ میلیون ریال
مدت زمان اجاره: ۱۸۰ ماه
خانه سرهنگ ایرج
مکان: محله عودلاجان تهران
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۸۴
مساحت: به علت تخریب‌ها، نامشخص
کاربری: تا چند سال پیش لوکیشن فیلمبرداری بود
ودیعه: ۱۱ میلیارد و ۸۸ میلیون و ۱۰۰ هزار ریال
اجاره: ۵۰۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۳۰۰ ماه
عمارت اربابی لیقوان
محل: روستای لیقوان تبریز
مساحت: دو هزار مترمربع
دوره: صفوی
سال ثبت:؟
کاربری: بازدید به‌عنوان ابنیه تاریخی
ودیعه: ۱ میلیارد و ۷۵۳ میلیون و ۶۳۰ هزار ریال
اجاره: ۵۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۱۸۰ ماه
کاروانسرای گوئجه بئل
محل: اهر، آذربایجان شرقی
عرصه: حدود دو هزار و ۴۳ مترمربع اعیان، حدود هزار و ۹۱ مترمربع
کاربری: سال ۱۳۹۱ در زلزله بخش زیادی از آن تخریب شد
دوره: صفوی
سال ثبت: ۱۳۷۹
ودیعه: ۲ میلیارد و ۶۵ میلیون و ۹۶۰ هزار ریال
اجاره: ۶۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۲۴۰ ماه
کاروانسرای جانانلو
محل: جاده کلییر آذربایجان شرقی
دوره: صفوی
مساحت: حدود دو هزار مترمربع، اعیان آن حدود ۳۸۰ مترمربع
سال ثبت: ۱۳۹۱
ودیعه: ۲ میلیارد و ۲۹۴ میلیون و ۷۱۰ هزار ریال
اجاره: ۱۰۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۲۰۴ ماه
کاربری فعلی: توقف بازدید
حمام سالار
محل: ابهر زنجان
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۷۲
مساحت: ۵۰۰ مترمربع
کاربری: مدتی رستوران سنتی بود
ودیعه: ۱ میلیارد و ۱۰۰ میلیون ریال
اجاره: ۷۰ میلیون ریال
مدت زمان: ۱۴۴ ماه
خانه ابراهیمی
محل: دامغان
مساحت:؟
سال ثبت: ۱۳۸۵
دوره: قاجار
کاربری: غیر قابل بازدید
ودیعه: ۳ میلیارد و ۵۹۵ میلیون ریال
اجاره: ۵۰ میلیون ریال
مدت زمان اجاره: ۱۸۰ ماه
خانه اوشیدری
محل: کرمان
دوره: قاجار
سال ثبت: ۱۳۹۶
مساحت: سه هزار و ۶۶۰ مترمربع، زیربنا: هزار و ۹۰۰ مترمربع
کاربری: بازدید ابنیه تاریخی
ودیعه: ۱۱ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال
اجاره: ۲۲۰ میلیون ریال
مدت زمان اجازه: ۳۰۰ ماه
باغ هرندی
محل: کرمان
مساحت: ۲۵ هزار مترمربع
میزان مورد واگذاری: (گاو گرد و اتاق‌های جانبی و خانه قراچه داغی)
دوره: قاجار
کاربری فعلی: موزه‌های باستان‌شناسی وسازهای سنتی
سال ثبت: ۱۳۵۴
میزان ودیعه: ۷ میلیارد و ۱۸۰ میلیون ریال
میزان اجاره: ۱۸۰ میلیون ریال
مدت زمان اجاره: ۳۰۰ ماه