تهران میگوید مشکل حقابه ایران از رود هلمند (هیرمند) حل نشده است
با اینکه طالبان دیگر نگران جنگ و درگیری گسترده در افغانستان نیستند، مناقشه در منطقه به نظر نمی‌رسد که به آخر رسیده باشد. طالبان اینک باید خود را برای مناقشه‌هایی تندتر و خطرناک‌تر با همسایگان افغانستان آماده کنند. یکی از این مناقشه‌ها، بر سر آب خواهد بود که آغازش هم با بحران کم‌آبی در رودخانه هلمند (هیرمند) و نرسیدن حقابه ایران از این رودخانه کلید خورده است. ماه مه سال جاری میلادی درگیری شدیدی میان مرزداران جمهوری اسلامی ایران و جنگجویان طالبان در نوار مرزی دو کشور رخ داد. هرچند هر دو طرف مسایل حاشیه‌ای را دلیل این درگیری دانستند، واقعیت این بود که نرسیدن آب رودخانه هلمند به مرز و تامین نشدن حقابه ایران، موجب این درگیری شد. طالبان هزاران نیروی جنگی را شامل صدها مهاجم انتحاری به مرز دو کشور اعزام کردند. هرچند این درگیری سریع خاتمه یافت، احتمال شعله‌ور شدن دوباره آن هر لحظه وجود دارد. 
واقعیت این است که به دلیل تغییرات اقلیمی و گرم‌تر شدن هوا و خشکسالی، جریان آب در رودخانه هلمند کاهش یافته است. هرچند این نکته برای همگان مشاهده‌شدنی است، به صورت انکارناپذیری به بی‌ثباتی منطقه دامن می‌زند.
به گزارش شبکه بلومبرگ، پس از دو دهه جنگ در افغانستان، رهبران طالبان که خود را پیروز میدان این جنگ می‌دانند، حالا درمانده‌اند که با درخواست‌های تند همسایگان در پیوند با آب چه کنند. گریم اسمیت، مشاور ارشد در امور افغانستان در گروه بین‌المللی بحران، میگوید علت کمبود آب در حوضه رودخانه هلمند، تغییرات آب‌وهوایی است، زیرا افغانستان دارد گرم می‌شود و در پی بارندگی‌های زیاد، دوره‌های خشکسالی وحشتناک‌تر پیش می‌آید. محاسبات نشان داده است که در این کشور از ۱۹۵۰ به این سو، میانگین دمای هوا تا ۱.۸ درجه سانتیگراد افزایش یافته است. بر اساس قرارداد ۱۹۷۳ بین دولت‌های وقت ایران و افغانستان، حقابه ایران از رود هلمند در سال‌های عادی بارندگی، حدود ۸۲۰ میلیون متر مکعب آب تعیین شد. حالا جمهوری اسلامی ایران میگوید که طالبان این قرارداد را رعایت نمی‌کنند و عرضه آب به ایران را به صورت عمدی کاهش داده‌اند. لحن سیاستمداران جمهوری اسلامی ایران در یکی دو سال گذشته در این زمینه به شدت تند شده است. طالبان نیز هرچند در ظاهر امر واکنش تندی در قبال این اظهارات نشان نداده‌اند، عملا خود را برای جنگ آماده می‌کنند. گزارش‌هایی وجود دارد مبنی بر اینکه طالبان پس از درگیری‌های مرزی، نیروی زیادی را در امتداد مرز ایران مستقر کرده‌اند که مهاجمان انتحاری با جلیقه‌های انفجاری نیز در میان آن‌ها حضور دارند. آنان همچنین تانک‌ها و نفربر‌های آمریکایی را که پس از خروج نیروهای آمریکا از افغانستان به جا مانده است، به سوی مرز ایران گسیل کرده‌اند.
قرارداد حقابه ایران از رود هلمند نیز خود دارای فضایی برای مناقشه است، زیرا دریچه تفسیر را باز گذاشته است. به همین دلیل، منابعی در میان طالبان می‌گویند که در مورد وضعیت رود هلمند در دوره‌های خشکسالی، باید دوباره مذاکره کرد و میزان حقابه ایران در این دوره‌ها بازبینی و تعدیل شود.
عمر صمد، کارشناس ارشد اتاق‌فکر شورای آتلانتیک مستقر در واشنگتن، به بلومبرگ میگوید که هر دو طرف می‌توانند برای توجیه مواضع خود، ادعاهایی را مطرح کنند. اگر هیچ‌یک از طرفین خواهان حل این موضوع از مجاری دیپلماتیک نباشد، این مسئله از نظر سیاسی غیرمنطقی خواهد بود و به بی‌ثباتی منطقه منجر می‌شود؛ خاصه در زمانی که هیچ‌یک از طرفین نمی‌تواند درگیری را تحمل کند. بسیاری، جمهوری اسلامی ایران را مقصر می‌دانند که در ۴۰ سال گذشته هیچ‌گونه سرمایه‌گذاری برای مدیریت منابع آب در زمان خشکسالی در منطقه نکرده و دست‌کم، منطقه را برای وضعیت‌های فاجعه‌بار آماده نکرده است. نماینده‌های سیستان و بلوچستان در مجلس شورای اسلامی ایران، خرداد گذشته گفتند که وضعیت آب در این استان به حدی وخیم است که اگر آب برای مردم تامین نشود، فاجعه‌ای انسانی رخ خواهد داد. بر اساس یک گزارش، به دلیل کم‌آبی و مشکلات مشابه، سال گذشته بیش از ۱۰ هزار خانوار از مرکز این استان به نواحی دیگر گریخته‌اند. با گرم‌تر شدن آب‌و‌هوای زمین، دست‌کم ۳۰۰ شهر و شهرستان در ایران با کمبود شدید آب مواجه‌اند. بر اساس یک برآورد، آب‌های موجود در سدها در حال تبخیرند و بیش از ۹۷ درصد ایران در معرض خشکسالی قرار دارد. به گفته یکی از دانشگاهیان ایران، حدود ۲۰ میلیون نفر از نواحی روستایی به شهرها مهاجرت کرده‌اند، زیرا به آب برای کشاورزی دسترسی ندارند.
وضعیت در افغانستان نیز بسیار وخیم است. اثرات خشکسالی در افغانستان نیز هر روز آشکارتر می‌شود. دفتر هماهنگی کمک‌های انسانی سازمان ملل متحد در گزارشی میگوید که تاثیر خشکسالی بر مردم افغانستان در ۲۰۲۲ در قیاس با ۲۰۲۰ شش برابر شده است و ۶۴ درصد مردم این کشور در ۲۰۲۲ در معرض خشکسالی قرار گرفته‌اند. ۳۰ استان از مجموع ۳۴ استان افغانستان با کمبود آب مواجه‌اند. بحران گرسنگی نیز در افغانستان گسترده‌تر می‌شود. سازمان ملل برای بیش از ۲۰ میلیون گرسنه در افغانستان خواهان ۴.۶ میلیارد دلار کمک جهانی شده و تاکنون صرفا بخش کوچکی از این کمک تامین شده است.
با این حال و به‌رغم چالش‌های فراوان پیش روی طالبان در عرصه مدیریت منابع زندگی، این گروه با شیوه تهاجمی به استقبال مدیریت آب‌های فرامرزی رفته است. چند روز پس از اظهارات تند ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری اسلامی ایران، ملا برادر، معاون نخست‌وزیر طالبان، به دیدار سد بخش‌آباد در غرب افغانستان و در فاصله چند کیلومتری مرز ایران رفت. این سد نیز می‌تواند برای ایران مشکل‌ساز باشد، زیرا روی رودی ساخته می‌شود که به هامون می‌ریزد و نرسیدن آب آن به ایران، باعث تغییر فاجعه‌باری در محیط زیست منطقه خواهد شد.
طالبان حتی با همسایه‌های شمالی خود نیز در زمینه آب‌های فرامرزی، رویه‌ای غیردیپلماتیک داشته‌اند. گروه طالبان در عین فقدان بودجه کافی، به شدت روی پروژه کانال قوش‌تپه کار می‌کنند که آب رودخانه آمودریا را به زمین‌های حاصلخیز شمال افغانستان می‌رساند. ازبکستان گفته است که این کانال باعث می‌شود که آب کافی به زمین‌های زراعتی این کشور که منبع آن آمودریا است، نرسد. این کانال حتی می‌تواند روند مرگ تدریجی دریاچه آرال را که زمانی یکی از چهار دریاچه بزرگ دنیا بود، سرعت ببخشد. با این حال، طالبان بدون توجه به نگرانی ازبکستان، به ساخت کانال قوش تپه ادامه می‌دهند.
سازمان ملل متحد تخمین زده است که تا نیمه قرن ۲۱، اکثریت جنگ‌ها در جهان بر سر آب خواهد بود. به نظر می‌رسد که این درگیری‌ها بسیار زودتر از پیش‌بینی سازمان ملل شکل گرفته است و شاید افغانستان نخستین جرقه‌های این نبرد را روشن کرده باشد.
فریدون آژند کارشناس افغانستان
ایندیپندنت فارسی