نخست‌وزیر عراق می‌گوید به اعتقاد او، ریاض و تهران در “آینده نزدیک” روابطشان را از سر می‌گیرند.
مصطفی کاظمی در مصاحبه با روزنامه “الصباح” ( که روزنامه رسمی دولت عراق محسوب می‌شود) با اشاره به مذاکرات ایران و عربستان گفت که دو طرف در مذاکرات رفتاری “مسئولانه” دارند و امیدوار است که به‌زودی این مذاکرات به نتیجه برسد.
عراق میزبان مذاکرات ایران و عربستان است و مقام‌های این کشور، هرگز منافع‌شان در بهبود روابط تهران و ریاض را مخفی نکرده‌اند.
مصطفی کاظمی، نخست‌وزیر عراق در میان سعید ایروانی، معاون دبیر شورای‌عالی امنیت ملی (راست) و خالد الحمیدان، رئیس دستگاه اطلاعات عربستان (چپ) در جریان مذاکرات دو کشور
در عین حال حلوفصل تنش ایران و عربستان، بسیار بیش از آنچه در عراق می‌گذرد، برای خاورمیانه اهمیت دارد و شاید پیامدهایی فراتر از منطقه داشته باشد.
با این حال هنوز خبری از ازسرگیری روابط نیست و پیداست که مسایل حل‌ناشده‌ای باقی مانده است. ریشه اختلافات کجاست؟ چه شد که دو طرف تصمیم گرفتند آشتی کنند؟ در این مذاکرات چه گذشت؟ گره کار در حال حاضر کجاست و سر‌آخر، چقدر این احتمال وجود دارد که ایران و عربستان روابطشان را از سر بگیرند؟
ریشه اختلافات ایران و عربستان کجاست؟
آتش زدن نشان رسمی عربستان در جریان اعتراض به این کشور در سال ۱۳۶۶ در تهران بعد از کشته شدن بیش از ۲۰۰ ایرانی در مکه
مشکلات دو کشور در دو سطح قابل بررسی است: مسایل بنیادین و اختلافات مرتبط با تحولات روز.
در سطح بنیادین، ایران و عربستان راه آسانی برای حل مشکلاتشان ندارند. نخستین و مهمترین این اختلافات، رقابت منطقه‌ای دو کشور و تلاش برای مسلط شدن بر خاورمیانه است.
این سطح از رقابت تهران و ریاض حتی قبل از انقلاب اسلامی و تاسیس نظام شیعه‌گرای انقلابی در ایران هم به اختلافات دو کشور دامن می‌زد.
بعد از انقلاب، اما، در سطح مسایل بنیادین، موضوعات کلیدی مثل ادعای رهبری جهان اسلام، رقابت شیعه و سنی و تنش ایدئولوژیک “جمهوری اسلامی” با باقی نظام‌های سیاسی از جمله “پادشاهی وهابی‌گرای عربستان”، ایران و عربستان را به دو قطب مخالف هم تبدیل کرد.
اختلافاتی که از این مسایل ریشه می‌گیرند، اساسا در مذاکرات اخیر مطرح نیستند و راه‌حل‌های آن‌ها هم بسیار پیچیده‌تر از بازگشایی سفارتخانه‌هاست.
اما در سطح مسایل روز، اختلافات دو کشور به رویارویی‌شان در کشورهایی مثل یمن و لبنان محدود می‌شود. در این کشورها، هم ایران و هم ریاض رودروی هم هستند.
هر دو همدیگر را به دخالت در امور داخلی کشورهای دیگر متهم می‌کنند و البته هر دو در سراسر خاورمیانه به دنبال افزایش نفوذ و قدرت هستند.
چگونه و چرا مذاکرات ایران و عربستان آغاز شد؟
از فردای روزی که عربستان در سال ۲۰۱۶ به دلیل حمله به سفارتخانه‌اش در تهران و کنسولگری‌اش در مشهد، روابطش را با ایران قطع کرد، تلاش‌هایی برای میانجیگری آغاز شد.
پاکستان مهمترین کشوری بود که به دنبال حلوفصل مساله بود؛ کشوری که علاوه بر جمعیتی بزرگ از شیعیان و مرزی ۸۳۰ کیلومتری با ایران، روابط بسیار نزدیک و استراتژیک با عربستان دارد.
اما پاکستان نه تنها در میانجیگری موفق نبود، بلکه زیر سایه سیاست “فشار حداکثری” دولت وقت آمریکا و روابط ترامپ و عربستان، روابط دو کشور تیره‌تر هم شد.
به همین دلیل، عراق هم که از سال ۲۰۱۹ فعالانه سعی می‌کرد میان دو کشور مذاکراتی برگزار شود، تا آوریل سال ۲۰۲۱ به موفقیتی نرسید.
این موفقیت هم وقتی به دست آمد که به گفته رسانه‌های عربی، محمد بن سلمان، ولیعهد عربستان، از میزان و شکل حمایت آمریکا در “مهار تهدیدهای امنیتی جمهوری اسلامی ایران” ناامید شد.
بدین ترتیب، حتی قبل از انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و شکست دونالد ترامپ، نخستین علائم تنش‌زدایی از طرف ریاض به تهران ارسال شد. در نهایت، با ورود جو بایدن به کاخ سفید، مذاکرات ایران و عربستان هم شروع شد.
برای عربستان، این مذاکرات بخشی از یک تغییر مسیر بزرگ‌تری بود که از ژانویه ۲۰۲۱ آغاز شده بود؛ مسیری که در آن ابتدا ریاض و دوحه آشتی کردند و آرام آرام روابط این کشور با ترکیه هم بهبود پیدا کرد.
از مذاکرات اخیر چه می‌دانیم؟
به رغم اینکه پنج دور از این مذاکرات تا اینجا برگزار شده است، دو طرف در انتشار جزییات این مذاکرات بسیار محافظه‌کار بودند.
مذاکرات حتی در مقطعی به مدت هفت ماه به کلی متوقف شد.
این مذاکرات همچنین در این مدت به شکل قابل توجهی از تحولاتی خارج از روابط دو کشور – مانند مذاکرات هسته‌ای ایران، سیاست‌های منطقه‌ای آمریکا و اثرات جنگ اوکراین بر روابط ژئواستراتژیک خاورمیانه – اثر گرفته است.
با این حال، وقتی مذاکرات اخیرا به مقطعی “امیدوارکننده” نزدیک شد، جزییات بیشتری از آن هم برای افکار عمومی تشریح شد.
حتی عکسی که خبرگزاری‌های ایران در دور پنجم مذاکرات از نخست‌وزیر عراق و نمایندگان ایران و عربستان منتشر کردند، از نمونه‌های کم‌سابقه اطلاع‌رسانی در این زمینه بود.
بر اساس گفته‌ها و خبرهایی غیررسمی که رسانه‌های مختلف منتشر کردهاند، در حال حاضر ایران علاقه‌مند است که هرچه سریعتر روابط از سرگرفته شود؛ وضعیتی که این روزها و در زمینه بن‌بست مذاکرات هسته‌ای و احتمال فروپاشی برجام، برای تهران ارزش بیشتری هم پیدا کرده است.
اما عربستان هم در تلاش است تا از این وضعیت بدون امتیاز خارج نشود. جایی که ریاض بیش از هرچیز به انعطاف ایران نیاز دارد، یمن است؛ جنگی هفت ساله که به یکی از بزرگترین گرفتاری‌های حل‌ناشده محمد بن سلمان تبدیل شده است.
ایران و عربستان در یمن چه می‌خواهند؟
هر دو طرف به دنبال ادعای پیروزی هستند. برای ایران، این پیروزی در شرایطی به دست می‌آید که حوثی‌ها، از ساختار قدرت یمن حذف نشوند و برعکس، نفوذ و قدرتی قابل ملاحظه داشته باشند.
برای عربستان هم این پیروزی در شرایطی به دست می‌آید که حوثی‌ها به کلی شکست بخورند و جایی در آینده سیاسی یمن نداشته باشند؛ هدفی که حالا بعد از هفت سال به کلی دست‌نیافتنی به نظر می‌رسد.
جنگ یمن در حال حاضر در میانه یک آتش‌بس دو ماهه قرار دارد و سازمان ملل متحد امیدوار است که بتواند از دل این آتش‌بس، مساله جنگ یمن را حل کند.
احتمال موفقیت تلاش‌های دیپلماتیک برای پایان جنگ یمن، بیش از اینکه به مذاکرات ایران و عربستان ارتباطی داشته باشد، به مذاکرات حوثی‌ها و عربستان مربوط است.
اما طولانی شدن مذاکرات ایران و عربستان نشان می‌دهد که در نگاه ریاض، تهران به ابزارهایی مجهز است که می‌تواند برای جنگ یمن سرنوشت‌ساز باشد.
درباره میزان نفوذ ایران بر حوثی‌ها، اختلاف نظر وجود دارد. اما این نفوذ به حدی هست که عربستان را مجبور کند تا آینده عادی‌سازی روابطش را با ایران به آن گره بزند.
از تضمین عدم حمله به درون خاک عربستان تا حتی جزییاتی از مسایل مذاکرات صلح یمن مانند میزان قدرت حوثی‌ها در آینده این کشور، همه می‌توانند امتیازاتی باشند که ریاض در حال حاضر بر سر میز مذاکره با تهران هم به دنبال آن است.
آیا ایران و عربستان سرانجام روابطشان را از سر می‌گیرند؟
در حال حاضر همه شواهد نشان می‌دهد که دو کشور در مسیر از سرگیری روابط قرار دارند.
بر اساس گزارش‌هایی که هفته پیش بعد از دور آخر مذاکرات در عراق منتشر شد، تهران و ریاض فاصله زیادی تا بازگشایی سفارتخانه‌های خود ندارند و ظرف چند هفته پیش رو، نمایندگانی به پایتخت‌های یکدیگر اعزام خواهند کرد.
همچنین ریاض پذیرفته که امسال سهمیه حج ایران را بیشتر کند.
ضمن اینکه تحولات پیرامونی هم در مسیری است که احتمال ازسرگرفته شدن روابط دو کشور را تقویت می‌کند.
در جریان جنگ اوکراین، عربستان در کنار امارات نشان داد که حاضر نیست نقش کشور اقماری آمریکا را بازی کند و به خواسته واشنگتن برای افزایش تولید نفت تن بدهد.
همزمان، وفادار ماندن به سطح تولید نفتی که در اوپک پلاس بر سر آن توافق شده بود، میزان اهمیت دوستی مسکو و ریاض را علنی کرد.
عربستان در تحولات مهمی مثل حمله گسترده به آرامکو، از محدودیت‌های قدرت‌های بزرگ برای رویارویی با جمهوری اسلامی آگاه شد. علاوه بر آن، در این مدت اتفاقات بسیاری رخ داده که موجب شده تا ریاض فتیله سیاست‌های تهاجمی خود را در منطقه پایین بکشد.
به همین دلیل، در دوران تنش‌زدایی خاورمیانه که حدود ۱۶ ماه از آغاز آن گذشته، از سرگیری روابط ایران و عربستان، گامی طبیعی به نظر می‌رسد که چه بسا باید زودتر هم برداشته می‌شد.
با این حال همچنان آنچه در یمن رخ می‌دهد، ممکن است به آخرین عاملی تبدیل شود که اگر در مسیر صلح پیش نرود و ریاض احساس کند به بازنده بزرگ آن تبدیل شده، بر مسیر از سرگیری روابط ایران و عربستان اثری منفی بگذارد.
بی بی سی: