موضوع «سلامت روان» افراد و اقشار مختلف در ماه‌های اخیر، بارها به‌دلایل و بهانه‌های گوناگون از سوی مقامات جمهوری اسلامی مطرح شده است؛ از فرستادن اجباری زندانیان سیاسی به مراکز و بیمارستان‌های روان درمانی، تا نسبت دادن بیماری روانی به معترضان از سوی قوه‌قضاییه. حالا در سالگرد اعتراضات جنبش «زن، زندگی، آزادی»، معاون پرورشی و فرهنگی وزیر آموزش‌و‌پرورش اعلام کرده که چهار میلیون دانش‌آموز از‌نظر سلامت روان غربالگری شده‌اند و این برنامه برای دیگر دانش‌آموزان هم در دست اقدام است. اگرچه در سال‌های اخیر بارها اعلام شده که میلیون‌ها دانش‌آموز در ایران مشکل سلامت روان دارند، اما رفتار جمهوری اسلامی در مواجه با سلامت روان شهروندان و اقدامات عملی آن‌ها، بسیاری را نگران اهداف و نتایج غربالگری دانش‌آموزان کرده است.
سیاسی نیست، اما سیاسی است
یکی از دلایل نگرانی‌ها، توضیحاتی است که «اصغر باقرزاده»، معاون پرورشی وزیر آموزش‌و‌پرورش ارائه داده است. او توضیح داد که بعد از بررسی و صحت سنجی مشاوران، دانش‌آموزان به چهار دسته دانش‌آموزان سالم، در معرض آسیب، آسیب‌دیده و دانش‌آموزان دارای فوریت‌های روانی اجتماعی تقسیم بندی تقسیم می‌شوند. به گفته او، آموزش‌و‌پرورش مکلف است برای درمان دانش‌آموزان دارای شرایط «فوریت روانی اجتماعی»، مداخله و اقدام کنند.
این مقام آموزش‌و‌پرورش مدعی شد که رویکرد آموزش‌و‌پرورش در این موضوع تربیتی است و نه سیاسی و امنیتی، اما در ادامه اضافه کرد: «به‌طور کلی روی بالا بردن تاب‌آوری، تخلیه هیجانات مثبت و ارتقای سواد فضای مجازی و سیاسی دانش‌آموزان کار می‌کنیم.»
بنابراین اگرچه آموزش‌و‌پرورش مدعی است که رویکرد سیاسی در این غربالگری ندارد، اما به گفته این مقام، قرار است روی ارتقای سواد سیاسی دانش‌آموزان نیز کار شود.
علاوه‌بر تناقضی که در سخنان معاون پرورشی وزیر آموزش‌و‌پرورش وجود دارد، «صبا آلاله»، روان‌شناس بالینی، درباره این موضوع به ایران‌وایر گفت: «از آنجا که مسائل سیاسی در مساله آموزش در ایران بسیار دخالت دارند و سیستم آموزشی کاملا کنترل شده و براساس خواسته‌های حکومت است، پس این رویکرد اساسا از ریشه سیاسی است، نه آموزشی و تربیتی.
دانش‌آموزان بازداشت شده را به مراکز روانشناسی فرستادند
یکی دیگر از دلایلی که باعث تردید در مورد سیاسی نبودن غربالگری سلامت‌روان دانش آموزان می‌شود، دخالت دادن گسترده روانشناسی از سوی حکومت در مورد معترضان جنبش «زن، زندگی، آزادی» طی یک سال گذشته است؛ دانش‌آموزان در این جنبش یکی از گروه‌های فعال بودند.به‌دنبال حضور گسترده دانش‌آموزان در اعتراضات ۱۴۰۱ و نگرانی از وضعیت بازداشت‌شدگان، وزیر وقت آموزش‌و‌پرورش اعلام کرد که دانش‌آموزان بازداشت شده به مراکز روانشناسی و تربیتی فرستاده شدند. همین سخنان، نگرانی‌ها را از وضعیت این دانش‌آموزان بیشتر کرد. حالا وزارتخانه‌ای که احتمال داده بود دانش‌آموزان معترض شخصیت «ضداجتماعی» دارند و باید در مراکز روانشناسی «اصلاح و تربیت» شوند، برنامه غربالگری سلامت روان راه‌اندازی کرده است.
اگر به این اقدامات، صدور احکام قضایی برای بازیگران سینما که حجاب برداشته بودند را هم اضافه کنیم، این ظن که روانشناسی و سلامت روان برای دستگاه‌های حکومتی، از قوه‌قضاییه گرفته تا آموزش‌و‌پرورش، ابزاری است برای کنترل و سرکوب، بیشتر می‌شود. تیر امسال، صدور احکام مراجعه به مراکز روان درمانی برای دو بازیگر زن که حجاب اجباری از سر برداشته بودند، اعتراض شدید انجمن‌های روان شناسی را به‌دنبال داشت.
نگاه ابزاری آموزش‌و‌پرورش به روانشناسی
فارغ از انگیزه‌های سیاسی، تعدادی از روانشناسان مشاور در مدارس، با بیان مثال‌هایی گفتند که نگاه آموزش‌و‌پرورش به روانشناسی و مشاور ابزاری، و فقط رسیدن به اهدافی خاص را دنبال می‌کند.
یکی از کسانی که از سال ۱۳۸۸ در دبیرستان‌های دخترانه گرگان مشاور است، به ایران‌وایر گفت که مشاوران حاضر در مدارس نه‌تنها در مورد غربالگری، بلکه در مورد مشکلات دیگر هم اجازه ندارند براساس تخصص و توصیه‌های حرفه‌ای خودشان مشورت دهند. او در این مورد مثال زد که یکی از مشکلات در مدارس، ارتباط با جنس مخالف است. او گفت: «وقتی در مدارس دخترانه والدین یا مسوولان دبیرستان متوجه می‌شوند که یک دانش‌آموز با پسری ارتباط دارد، مدرسه از مشاور می‌خواهد طوری مشاوره دهد که این رابطه حتما قطع شود. مثلا احساس گناه یا حس دیگری به آن‌ها بدهیم که به خاطر آن، رابطه خودشان را قطع کنند. این چیزی است که همه مشاوران مدرسه می‌دانند و تجربه کرده‌اند. مدرسه به ما می‌گوید که در کلینیک خودمان طبق نظر خودمان رفتار کنیم، ولی وقتی با مدارس کار می‌کنیم، باید طبق قوانین و سیاست‌های آن مدرسه کار کنیم.»
انگ‌زدن به دانش‌آموزان
سخنان معاون وزیر از‌نظر تخصصی هم برای مشاوران و روانشناسان مبهم و پرسش‌برانگیز است. فارغ از اینکه احتمال وجود انگیزه‌های سیاسی و زدن برچسب مشکلات روانی به دانش‌آموزان معترض در این طرح بسیار است، صبا آلاله، روان شناس بالینی، معتقد است دسته‌بندی‌ای که معاون پرورشی وزیر در سخنانش برای دانش آموزان مطرح کرده، اصلا در حوزه روانشناسی وجود ندارد.
او گفت: «ما در روان شناسی دانش‌آموزان سالم، دانش‌آموزان در معرض آسیب و دانش آموزان دارای فوریت‌های روانی اجتماعی نداریم. این‌ها در چارچوب روانشناسی سیاسی حکومت است که به مشاوران مدرسه القا می‌کند که باید تمام مشاوره‌ها مبتنی‌بر روانشناسی اسلامی باشد و آنچه که حکومت می‌پسندد.»
یک مشاور مدرسه در شیراز نیز به ایران‌وایر گفت که غربالگری با هدف تقسیم دانش‌آموزان به چهار دسته، خودش مصداق انگ‌زنی به افراد است؛ یعنی اقدامی که متخصصان حوزه سلامت روان به‌شدت از آن پرهیز می‌کنند.
این مشاور اضافه کرد: «اصلا مگر ما می‌توانیم افراد را تحت فشار قرار دهیم که بیایید به سوالات ما پاسخ دهید ببینیم سالم هستید یا نه؟ مگر دانش‌آموزان قشر پر خطر، نیازمند حمایت یا در موقعیت خاص هستند؟»
به گفته این مشاور، روانشناسانی که همکار سیستم آموزشی هستند، فاقد صلاحیت‌های لازم از‌نظر رعایت بی‌طرفی هستند.
مساله صلاحیت روانشناسان طرف قرارداد، موضوعی است که یکی دیگر از مشاوران مدارس نیز درباره آن به ایران‌وایر توضیح داد. این مشاور که در مدارس کرج مشغول‌به‌کار است، گفت: «در سخنان معاون وزیر اشاره شده که اگر کودک در دسته آسیب‌پذیر قرار بگیرد، به مراکز مشاوره از قبل پیش‌بینی شده معرفی می‌شود. ارجاع دادن به این مراکز بیشتر حالت داد‌و‌ستد و منافع مالی دارد تا یاری رساندن به کودکان. نمونه‌ای از این مراکز، مرکز مشاوره رازی در بلوار ماهان است که با آموزش‌و‌پرورش کرج قرارداد دارد و از‌قضا بیشتر مراجعان به این مرکز، از خدمات درمانی آن اصلا راضی نیستند.»
به گفته این مشاور، خطر دیگر برای دانش‌آموزان، استفاده از اطلاعات و سوابق سلامت روان آن‌ها در آینده است. چنانچه هر اتفاقی برای فرد بیفتد، با دسترسی به اطلاعاتی که اصولا باید جزو اسرار بیمار باشد، از آن استفاده می‌کنند و نداشتن تعادل روانی فرد را مطرح می‌کنند.
مرا به خیر تو امیدی نیست، شر مرسان
دانش‌آموزان ابتدایی برای غربالگری باید به سوالاتی که آموزگاران می‌پرسند پاسخ دهند، اما در پایه متوسطه، دانش‌آموزان به‌طور خودگزارش‌دهی شرایط سلامت روان خود را با پاسخ دادن به پرسش‌هایی که در وبسایت مربوطه مطرح شده، در غربالگری شرکت می‌کنند.
موضوعاتی که سوالاتی درباره آن‌ها مطرح می‌شود، شامل عزت‌نفس، نشاط و شادکامی، رفتارهای پرخطر، مشکلات شدید روانی، خودآگاهی، اوقات‌فراغت، نگرش به مدرسه، مسائل و مشکلات دانش‌آموزان، نحوه مقابله با استرس و فشار روانی، مشکلات اقتصادی و حمایت خانوادگی دانش‌آموزان است. اگرچه این موضوع‌ها کلی است و نمی‌توان از آن به اهداف مورد‌نظر آموزش‌و‌پرورش رسید، اما تنها نگاهی به موضوع «نشاط و شادکامی»، طنز تلخ نهفته در این اقدام را نشان می‌دهد. آموزش‌و‌پرورشی که آموزگارانی را به‌خاطر همخوانی دانش‌آموزان سر کلاس با خطر اخراج مواجه کردند و یا با دیدن ویدیوهای رقص دانش‌آموزان مسوولان مدارس را توبیخ کردند، دم از بررسی نشاط و شادکامی دانش‌آموزان، و تاثیر آن بر روان آن‌ها می‌زنند.
شهره مهرنامی
ایران‌وایر