مذاکرات هسته ای میان ایران و غرب، یا بهتر بگوییم ایران و آمریکا به بن بست رسیده است. در حالی که بسیاری انتظار داشتند لغو تحریم های مقامات سیاسی و نظامی تحریم شده جمهوری اسلامی و حذف نام سپاه از فهرست سازمان های تروریستی، گشایشی در روند مذاکرات ایجاد شود و نهایتا به احیای برجام و لغو همه تحریم های آمریکا بیانجامد. اکنون پیشرفتی که انتظار آن می رفت به پرونده پر مناقشه قاسم سلیمانی گره خورده است؛ مردی که در زمان حیاتش به گفته بسیاری از مقامات سیاسی و نظامی و حتی همکاران فرمانده وقت سپاه قدس، موضع مبهمی در قبال برجام داشت. به گفته جواد ظریف، سلیمانی هیچگاه برجام را تایید نکرد؛ اما آن را کار مهمی می پنداشت.
اکنون نیز سعید خطیب زاده سخنگوی وزارت امور خارجه گفته است که پیگیری پرونده قاسم سلیمانی اصل اساسی سیاست خارجی جمهوری اسلامی است. وی تاکید کرده باید مسببان، عاملان و مشاوران عملیات موسوم به “آذرخش کبود” به کیفر برسند. اما اصل سیاست خارجی جمهوری اسلامی چیست و خطیب زاده از چه نوع کیفری سخن می گوید؟
سیاست خارجی جمهوری اسلامی در قانون اساسی
سیاست خارجی در قانون اساسی جمهوری اسلامی شامل ۴ اصل است که دست کم دو اصل آن پر از واژه های راز آلود است. بر اساس اصل ۱۵۲، سیاست خارجی جمهوری اسلامی بر عدم تعهد به قدرت های سلطه گر استوار است. مصداق دولت های سلطه گر البته در طول استقرار جمهوری اسلامی تغییراتی به خود دیده است. در دوره حیات آیت الله خمینی همه قدرت های عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل مصداق دولت های سلطه گر به شمار می رفتند. اما پس از فروپاشی شوروی این نگاه تغییر کرد و ایران رفته رفته به روسیه و چین نزدیک تر شد و در دوره ریاست جمهوری محمد خاتمی و حسن روحانی قراردادهای استراتژیک مهمی با روسیه و چین تنظیم شد که می تواند ناقض اصل ۱۵۳ قانون اساسی باشد. این اصل تصریح دارد هرگونه قرارداد که موجب سلطه بیگانه بر منابع طبیعی و اقتصادی، فرهنگ، ارتش و دیگر شؤون کشور گردد ممنوع است.
رویکرد دیگر سیاست خارجی جمهوری اسلامی حمایت از همه مسلمانان و مستضعفان در سراسر جهان است. در دوره آیت الله خمینی سازمان نهضت های آزادیبخش که مهدی هاشمی برادر داماد آیت الله منتظری در راس آن قرار داشت، بازوی اجرایی این اصل سیاست خارجی بود. پس از اعدام مهدی هاشمی و انحلال سازمان نهضت های آزادیبخش، این ماموریت به سپاه قدس واگذار شد که مدتها فرماندهی آن را قاسم سلیمانی بر عهده داشت. این فعالیت از منظر دولت های غربی حمایت از تروریسم بین المللی تعبیر شده است. از این رو نام قاسم سلیمانی و سپاه قدس در فهرست گروه های تروریستی اتحادیه اروپا و همچنین وزارت خارجه آمریکا قرار دارد.
سردرگمی برای انتقام
پس از کشته شدن قاسم سلیمانی، جمهوری اسلامی بارها از انتقام سخت سخن گفته است. حمله موشکی به پایگاه آمریکایی عین الاسد در عراق نخستین واکنشی بود که جمهوری اسلامی به قتل قاسم سلیمانی نشان داد. سپس سپاه قدس کوشید تا طریق حملات نیابتی به پایگاه های نیروهای آمریکایی در خاک عراق مشکلاتی برای آمریکایی ها در منطقه ایجاد کند و آنان را وادار به خروج از عراق نماید.
رهبر جمهوری اسلامی یک بار در سخنان خود اعلام کرده بود که تقاص قاتلین سردار سلیمانی دنیایی خواهد بود.
رهبر جمهوری اسلامی یک بار در سخنان خود اعلام کرده بود که تقاص قاتلین سردار سلیمانی دنیایی خواهد بود. سردار سلامی، فرمانده کل سپاه گفته است «بخشی از انتقام سخت را گرفته‌ایم و بخش دیگری از آن هنوز باقی مانده است و مطمئناً همه این را می‌دانند». اما خبرگزاری فارس نیز به درستی نمی داند کدام بخش از انتقام سخت گرفته شده و کدام بخش هنوز باقی مانده است. یکبار نیز سردار قاآنی جانشین قاسم سلیمانی در سپاه قدس تهدید کرد که در صورت لزوم، زمینه انتقام از آمریکایی ها را از درون خانه های خودشان و با افرادی از کنار دست خودشان فراهم خواهند کرد. پس از این تهدیدات بود که انیمیشن ترور ترامپ با عنوان “انتقام حتمی است” در سایت رهبر جمهوری اسلامی منتشر شد که بیش از یک میلیون بازدید کننده داشت و با واکنش رسمی پنتاگون روبرو شد. چندی بعد پلیس ایالت نوادا در آمریکا از بازداشت زنی ایرانی خبر داد که مردی آمریکایی را در تختخواب با ضربات چاقو مجروح کرده بود. به گفته پلیس انگیزه زن گرفتن انتقام قتل قاسم سلیمانی بوده است. اما روشن نشد رابطه مرد آمریکایی با عملیات آذرخش کبود چه بوده است. خبرگزاری فارس همچنین در گزارشی نوشت که در طی دو سال گذشته تعدادی در آمریکا کشته شده اند که در طراحی به قتل رساندن قاسم سلیمانی نقش داشته اند.
معامله با خون قاسم سلیمانی، چالش بزرگ دولت رئیسی
رسیدن توافق با آمریکا برای رفع تحریم ها در شرایطی که روسیه متحد نزدیک ایران نیز با تحریم های غرب روبرو شده، کار دشواری را پیش روی دولت رئیسی قرار داده است. دولت آمریکا از جمهوری اسلامی خواسته است تعهد کتبی دهد که طرح کشتن برنامه ریزان عملیات “آذرخش کبود” را مسکوت بگذارد تا آنان نیز تحریم های مربوط به سپاه را لغو کنند. دادن چنین تعهدی از یک سو می تواند نقض قانون اساسی تعبیر شود اما تجربه نشان داده که قانون اساسی هیچگاه مانع اجرایی شدن اراده حاکمان در جمهوری اسلامی نیست. آنچه که مذاکره کنندگان را با چالش روبرو کرده پشت کردن به شعارهایی است که پیش از بدست گرفتن طرح می کردند و بر سر دولت قبل می زدند.
آیت الله خامنه ای همواره تلاش کرده تا خود را رهبری انقلابی معرفی کند و تصمیمات غیر انقلابی و سازشکارانه را به گردن بقیه اندازد و خود را از آن مبرا کند
عقب‌نشینی در مقابل غرب و امضای هر قراردادی که به رفع یک بحران ختم شود، همواره عواقب سختی برای امضا کنندگان آن داشته است. از این رو دادن چنین تعهدی می تواند حیثیت انقلابی دولت رئیسی را زیر سوال برد و وی بخشی از حامیان خود را از دست بدهد. این مسئله ای است که سال ها رهبر جمهوری اسلامی و همچنین قاسم سلیمانی نیز با آن روبرو بوده اند. آیت الله خامنه ای همواره تلاش کرده تا خود را رهبری انقلابی معرفی کند و تصمیمات غیر انقلابی و سازشکارانه را به گردن بقیه اندازد و خود را از آن مبرا کند. ابراهیم رئیسی همواره تاکید کرده که دولتش از خطوط قرمز رهبر جمهوری اسلامی عبور نخواهد کرد.
تکلیف یک مشت دلار چه می شود؟
در میان انتقام‌ستانی حاکمان جمهوری اسلامی، وضع اقتصادی و معیشتی مردم در ایران روز به روز وخیم تر می شود. کمبود ارز در ایران باعث افزایش گرانی و کمبود مواد اولیه در کشور شده و دولت تصمیم گرفته تا اختصاص ارز به کالاهای حیاتی از جمله دارو را قطع کند. با این وجود همچنان که سیاست های اخیر نشان داده، در سطح کلان کسی دغدغه معیشت مردم را ندارد و جز ارائه راهکارهای دستوری و وعده های غیرعملی، اقدام موثری برای بهبود رفاه اجتماعی صورت نمی گیرد.
برخی بر این باورند که دولت رئیسی در مذاکرات برجام، به دنبال باز کردن گره های موجود در اقتصاد کشور است. اما به نظر می رسد هدف از مذاکرات، آزادسازی میلیاردها دلار است که سرداران سپاه از هم اکنون چاله آن را کنده اند. زندگی پر از تجمل و رفاه برخی از شهروندان ایرانی که یک‌سر برخی از آنان به خانواده های همین سرداران متصل است، بدون دلار نمی گذرد. سرداران برای این که خانواده های خویش و اقمارشان راحت به سفر خارجی بروند و خرید عروسی و سیسمونی خود را از کشورهای همسایه انجام دهند، ناگزیر باید میان خون‌بهای همرزم خویش و دلارهای بلاتکلیف و سرگردان یکی را انتخاب کنند.
زیتون-محمدرضا سرداری: