تیرگی روابط جمهوری اسلامی ایران با جمهوری آذربایجان از سال‌ها پیش آغاز شده و به نظر نمی‌رسد دو کشور بتوانند در آیندۀ نزدیک به اختلاف‌های خود پایان دهند. کارشناسان برای توضیح این تیرگی از علت‌های گوناگون یاد می‌کنند. اما از میان همۀ علت‌ها، دو علت سرچشمۀ اصلی این تیرگی است. نخستین علت، همکاری راهبردی جمهوری آذربایجان با اسرائیل است و دومین علت، مسألۀ «کریدور زنگِزور» است که ایران آن را خط قرمز خود تعیین کرده است. به گفتۀ بعضی از کارشناسان ایرانی، ایجاد این کریدور برای ایران فاجعه‌ای ژئوپُلیتیک خواهد بود.
اسرائیل روابطش را با جمهوری آذربایجان از آخرین سال‌های حیات اتحاد جماهیر شوروی با یک برنامۀ راهبردیِ سنجیده پیش برده است. دو کشور قراردادهای مهم تجاری، خدماتی، امنیتی، اطلاعاتی، نظامی و حتی، به گفتۀ کارشناسان ایرانی، راهبردی امضا کرده‌اند. در سال ۲۰۱۸ دولت اسرائیل اعلام کرد که در میان کشورهای مسلمان استوار‌ترین روابط را با جمهوری آذربایجان دارد.
جمهوری اسلامی در بیشتر ضربه‌هایی که تاکنون در درون مرزهای ایران از اسرائیل خورده است، جمهوری آذربایجان را مسئول و پاسخگو دانسته است. بی‌جهت نیست که چندی پیش، فرمانده نیروی زمینی سپاه پاسداران از جمهوری آذربایجان زیر عنوان «بستر اقدامات پلید و جنایتکارانۀ» اسرائیل یاد کرد. در این باره، پیش از این سخن گفته‌ایم. بنابراین، به همین چند جمله بسنده می‌کنیم.
اما چرا جمهوری اسلامی ایران ایجاد کریدور زنگِزور را فاجعه‌ای ژئوپُلیتیک می‌داند؟ این کریدور بخشی از یک مسیر حمل و نقل استراتژیک است که از باکو، پایتخت جمهوری آذربایجان، آغاز می‌شود، از خاک ارمنستان می گذرد و به استان قارْص در شرق ترکیه می‌رسد. اگر این کریدور ایجاد شود، جمهوری آذربایجان از طریق استان سیونیک ارمنستان یکراست و بی‌نیاز از بازرسی راهدارانِ ارمنی به جمهوری خودمختار نخجوان و از آنجا به ترکیه وصل می‌شود.
در زمان اتحاد جماهیر شوروی، جمهوری خودمختار نخجوان از دو خط راه آهن که هر دو از خاک ارمنستان می‌گذشتند به جمهوری آذربایجان وصل می‌شد. یکی از آن‌ها از استان سیونیک ارمنستان در نزدیکی مرز ایران می‌گذشت. اما این دو راه پس از شعله ور شدن آتش نخستین جنگ قره باغ در فوریۀ ۱۹۸۸ متروکه شدند. در سال ۲۰۲۰ در دومین جنگ قره باغ که ۴۴ روز طول کشید، جمهوری آذربایجان بیشتر مناطقی را که در جنگ اول قره باغ از دست داده بود پس گرفت.
در ۹ نوامبر ۲۰۲۰ طرفین جنگ با میانجیگری فدراسیون روسیه توافقنامۀ آتش‌بس امضا کردند که از نیمه شب ۱۰ نوامبر به وقت مسکو به اجرا درآمد. آن توافقنامه را الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان، نیکول پاشینیان، رئیس جمهور ارمنستان، و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور فدراسیون روسیه، امضا کرده‌اند.
در این توافقنامۀ ۹ ماده‌ای، جمهوری آذربایجان تعهد کرده است در «کریدور لاچین»، ایمنی رفت و آمد شهروندان، وسایل نقلیه و کالاها را در هر دو جهت تضمین کند. این کریدور منطقۀ ارمنی نشین قره باغ کوهستانی را به جمهوری ارمنستان وصل می‌کند.
برپایۀ مادۀ ۹ آن توافقنامه نیز جمهوری ارمنستان متعهد شده است ایمنی حمل و نقل، رفت و آمد شهروندان و وسایل نقلیه را میان جمهوری آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان در هر دو جهت تضمین کند. برای این منظور، قرار شده است با توافق طرفین، راه ارتباطی تازه‌ای برای حمل و نقل میان جمهوری خودمختار نخجوان و مناطق غربی جمهوری آذربایجان ساخته شود.
اکنون جمهوری آذربایجان می‌خواهد راه‌آهن دوران شوروی را بازسازی کند و بزرگراه‌هایی در این منطقه بسازد تا قلمرو اصلی آن کشور را به جمهوری خودمختار نخجوان وصل کند. این همان کریدور زنگِزور است که ایران آن را فاجعۀ ژئوپلیتیک می‌داند. این کریدور بخشی از یک طرح بزرگ حمل و نقل است که باکو را به استانبول وصل می کند. کریدور زنگِزور، در عین حال، یک پروژه ژئوپلیتیک است که اروپا را از راه ترکیه و آذربایجان به آسیای مرکزی و چین وصل می‌کند.
با ایجاد این کریدور جمهوری آذربایجان بدون بازرسی راهداران ارمنی به نخجوان و از آنجا به ترکیه و اروپا وصل خواهد شد. گفته می‌شود ناتو و فدراسیون روسیه نسبت به ایجاد این کریدور نظر مساعد دارند. اما این کریدور از نزدیکی مرز ایران با ارمنستان می‌گذرد.
اگرچه الهام علی اف، رئیس جمهور آذربایجان، گفته است که این کریدور به عنوان بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی، روسیه و ایران را به هم وصل خواهد کرد و دامنۀ ارتباط ایران را با منطقه افزایش خواهد داد، اما رهبران جمهوری اسلامی ایران بارها گفته‌اند که زیر بار ایجاد چنین کریدوری نخواهند رفت.
جدا از روابط نزدیک ایران و ارمنستان، این دو کشور مرز مشترک نیز دارند. با ایجاد کریدور زنگِزور رابطۀ مرزی ایران با ارمنستان قطع می‌شود. از سوی دیگر، این کریدور ارمنستان را ناگزیر خواهد کرد روابط نزدیکی با جمهوری آذربایجان و ترکیه برقرار کند.
کارشناسان ایرانی معتقدند نزدیکی ناگزیر ارمنستان به جمهوری آذربایجان و ترکیه به زیان ایران تمام خواهد شد و منافع ملی و منطقه‌ای آن را به خطر خواهد انداخت. به گفتۀ بسیاری از آنان، برقراری ارتباط زمینی ترکیه با آذربایجان و راهیابی آن به آسیای مرکزی از طریق آذربایجان، وحدت ملی و تمامیت ارضی ایران را تهدید می‌کند.
در مطبوعات ایران صحبت از این می‌کنند که با ایجاد این کریدور، ایران از تنها همسایۀ مسیحی‌اش جدا خواهد شد و راه ارتباط آن به بازارهای غربی قطع خواهد شد. ایران به رهبران ارمنستان نیز هشدار داده است که اگر زیر بار این پروژه بروند، در عمل، از حمایت نظامی بالقوۀ همسایۀ وفادار خود محروم خواهند شد.
دولت چین میان عربستان سعودی و ایران میانجیگری کرد تا که سرانجام دو کشور با هم صلح کردند. حقیقت این است که عمق اختلاف‌های دو کشور چنان نبود که نتوانند با پا در میانی ابرقدرتی مانند چین به توافق و سازگاری برسند. اکنون که با کمی فاصله به کشاکش‌های چند سال اخیر دو کشور می‌نگریم، متوجه می‌شویم که اختلاف‌ها در بیشتر موارد جنبۀ دینی داشتند.
اما مسألۀ «کریدور زنگِزور» جنبۀ ملی دارد و بعید به نظر می‌رسد که با پادرمیانی قدرت‌های بزرگ حل و فصل شود. به عبارت دیگر، دعوا بر سر این کریدور دعوایی نیست که به این سادگی‌ها فیصله یابد.